‘Inisititiuti
Vahe 27: ʻAlamā 17–22


Vahe 27

ʻAlamā 17–22

Talateú

Naʻe hoko ʻa ʻĀmoni mo hono ngaahi hoa ngāue fakafaifekaú ko ha sīpinga ʻo e kau tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí ʻi he feituʻu kotoa pē, koeʻuhí ko hono fakahaaʻi ʻenau ʻofá mo e mahino naʻa nau maʻu ki he mahuʻinga ʻo e laumālié. ʻI he meʻa ne nau aʻusiá te ke ʻilo ai ʻa e mahuʻinga ʻo e mateuteu fakatāutahá, mālohi ʻo hono tā ha sīpinga angatonu, pea mo e fie maʻu ke langaki ha ngaahi vā fetuʻutaki ʻoku ʻaongá mo kinautolu ʻokú ke tokoniʻí. ʻIkai ko ia pē, ka ne mahino kia ʻĀmoni mo hono ngaahi tokouá naʻe maʻu ʻe kinautolu naʻa nau tokoniʻí ha tui mālohi. Fekumi ki ha ngaahi founga ne nau maʻu ki hono vahevahe e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí fekauʻaki mo e Laumālié, ʻofá, mo e fakamoʻoní. ʻI hoʻo muimui ʻi heʻenau sīpingá, te ke hoko ai ko ha tamaioʻeiki mālohi ʻi he toʻukupu ʻo e ʻEikí ke tokoni ki hono ʻomi e niʻihi kehé kia Kalaisí.

Fakamatalá

ʻAlamā 17:2. ʻOku Fakatupu ʻIate Kinautolu ʻOku Ngāue Fakatahá ha Haʻi Fakakaungāmeʻa

  • Ko kinautolu ʻoku ngāue ʻi he ngoue vaine ʻa e ʻEikí ʻoku nau fengāueʻaki ʻi he ʻofa ʻoku maʻu mei he “ututaʻu” fakatahá. ʻOku toe loloto ange e vā ko ʻení ʻi heʻenau aʻusia e ngaahi meʻa tatau ʻi he tuí mo e fakamoʻoní. Ne vahevahe ʻe ʻEletā L. Tomu Peuli ha sīpinga fakatāutaha ʻo ʻene feʻiloaki mo hono fuofua hoa ngāue fakafaifekaú hili ha ngaahi taʻu:

    “ ʻI he ngaahi taʻu siʻi kuo hilí ne ʻi ai ha meʻa ne u aʻusia ʻi he telefoni mai hoku foha ko Lií. Naʻá ne talamai ʻoku ʻi hono kaungāʻapí hoku fuofua hoa ngāue fakafaifekaú, pea ʻoku fie talanoa mo au. … Ko ha meʻa fakalata moʻoni ʻema toe fakataha hili ia ha ngaahi taʻu lahi ʻo ʻema taʻefesiofakí.

    “ ʻI heʻema hoko ko e ongo faifekaú ne ʻomi ai ha faingamālie ke ma fakaava e ngāue fakafaifekaú ʻi ha kolo foʻou ʻi ʻOhaiō. Pea tuʻunga he ngāué ni ne fakangofua ai ke ma ngāue fakataha ʻi ha māhina ʻe hongofulu. Ko ʻeku faiakó ia pea mo hoku fuofua hoá. … Naʻe faingataʻa ke ma vāofi, ka ʻi heʻema ngāue fakatahá ne fakaʻau ʻo ma vāofi ko e ongo hoa ngāue.

    “Naʻe ʻikai ngata ʻema feohí he ʻosi ʻa e māhina ʻe 10. Ne kamata e Tau Lahi Hono II, pea ʻi heʻeku foki ki ʻapí, ne taimi nounou pē kuo ui au ki he ngāue fakakautaú. ʻI hoku ʻuluaki Sāpate he akoʻanga fakakautaú, ne u ʻalu ki he lotu ʻa e Siasí. Ne u fakatokangaʻi ai ha muiʻi ʻulu hangē ne u ʻiloʻí. Ko hoku fuofua hoa ngāue fakafaifekaú ia. Ne ma meimei ngāue fakataha ai ʻi ha taʻu ʻe ua mo e konga.

    “Neongo naʻe kehe ʻaupito ʻa e ngaahi tūkunga ʻo e ngāue fakakautaú kiate kimaua, ka ne ma feinga ke hoko atu ʻema ngāue fakafaifekaú. Naʻa ma lotu fakataha ʻi he lahi taha ne ma lavá. Pea ka faingamālie, ne ma ako folofola fakataha. …

    “Ne vaheʻi fakatouʻosi kimaua ko e ongo taki kulupu, peá ma toe maʻu ai ha faingamālie ke ngāue mo akoʻi fakataha ʻa e ongoongolelei nāunauʻia hotau ʻEikí mo hotau Fakamoʻuí. Ne sai ange ʻema ngāue he feituʻu ʻo e ngāue fakakautaú ʻi he ngāue fakafaifekau taimi kakato ne ma faí. Ko e hā nai hono ʻuhingá? Koeʻuhí he ko ha ongo talavou ʻosi taukei kimaua mei he ngāue fakafaifekaú.

    “Ko ʻeku talanoa ko ʻeni mo hoku ʻuluaki hoa ngāue fakafaifekú ko e faingamālie fakaʻosi ia ne u maʻu mo iá. Naʻá ne puke ʻi ha mahaki naʻe ʻikai lava ke faitoʻo pea siʻi mālōlō ʻi ha ngaahi māhina siʻi pē mei ai. Meʻa fakaʻofoʻofa moʻoni ke toe manatu ki homa taimi ngāue fakafaifekau fakatahá pea mo fakamatala ki heʻema moʻui ʻi he hili ʻo e ngāue fakafaifekaú. Ne ma toe talanoa ki heʻema ʻi he ngāue fakapīsopelikí, faka-aleaʻanga māʻolungá, ʻi he kau palesitenisī fakasiteikí, pea ma laukau ʻaki foki ʻema fānaú mo e makapuná. Ka ʻi heʻema tangutu ʻo fiefia ʻi he faingamālie ʻo ʻema toe fakatahá, ne u fakakaukau ai ki he fakamatala ʻi he vahe 17 ʻo e tohi ʻa ʻAlamaá” (ʻi he Conference Report, Oct. 2001, 94–95; pe Liahona, Sānuali 2002, 89–90).

ʻAlamā 17:2. Naʻa Nau “Fakatotolo Faivelenga ʻi he Ngaahi Folofolá”

  • Ne fakatotolo e ngaahi foha ʻo Mōsaiá ʻi he folofolá ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e teuteu ki he ngāue fakafaifekaú. Pea pehē kia Hailame Sāmita, naʻá ne maʻu ha faleʻi mei he ʻEikí ke teuteu ke ngāue fakafaifekau ʻaki ʻa e fuofua fekumi ke maʻu ʻEne folofolá (vakai, T&F 11:21–22). ʻOku fakamamafaʻi ʻe he tohi tuʻutuʻuni maʻá e kau faifekaú Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí e mahuʻinga ʻo e fekumi ki he Laumālie Māʻoniʻoní, maʻu ʻa e holi lahi ke akó, pea mo hono fakahoko ʻa e ngaahi meʻa ne akó ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e ʻaonga e ako ʻo e ongoongoleleí:

    “ ʻOku ʻaonga taha pē hoʻo ako e ongoongoleleí ʻi he taimi ko ia ʻoku akoʻi ai koe ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní. Kamata ʻaki maʻu pē hoʻo ako ki he ongoongoleleí haʻo lotu ke tokoniʻi koe ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní. Te ne foaki atu ʻa e ʻilo mo e fakamoʻoni ko ia te ne tāpuekina hoʻo moʻuí pea lava ai ke ke tāpuekina e moʻui ʻa ha niʻihi kehe. ʻE toe tupulaki ange ʻa hoʻo tui kia Sīsū Kalaisí. ʻE tupulaki ʻa hoʻo holi ke ke fakatomala mo laka ki muʻá.

    “ ʻOku hanga ʻe he faʻahinga ako ko ʻení ʻo teuteuʻi koe ke ke tokoni, foaki ha fakafiemālie, veteki ha ngaahi palopalema, pea foaki kiate koe ʻa e mālohi ke ke kātaki ki he ngataʻangá. Ko e ako folofola ʻoku ola leleí, ʻoku fie maʻu ki ai ha loto holi mo e ngāue. ‘He ko ia ʻoku kumi faivelengá, te ne ʻiloʻi; pea ʻe fakahā ʻa e ngaahi meʻa lilo ʻa e ʻOtuá kiate kinautolu ʻi he mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻo tatau ai pē ʻi he ngaahi kuongá ni mo e ngaahi kuonga ʻi muʻá’ (1 Nīfai 10:19). Hangē ko ʻĪnosí, ʻe fakaava ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻa ho ʻatamaí pea mo ho lotó ki ha maama mo ha mahino ʻoku toe lahi angé kapau ʻokú ke holi ke ke ʻilo ʻa e ngaahi folofola ʻo e moʻui taʻengatá, pea ʻi hoʻo fakaʻatā ʻa e ngaahi folofola ko ʻení ke ‘[tō] mamafa ki [ho] lotó’ (ʻĪnosi 1:3). ʻE fakaava ʻe he laumālie Māʻoniʻoní ʻa ho ʻatamaí mo e lotó ki ha maama mo ha mahino lahi ange.

    “Ko hono ako ʻo e ongoongoleleí ko ha toe founga foki ia ki he maʻu fakahaá (vakai, Sēkope 4:8)” ([2004], 20–21).

  • Tānaki atu ki aí, ʻoku fokotuʻu mai ʻi he Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí ʻa e ngāue ʻaki ʻo e tohinoa fakafolofolá ko ha founga ke fakalakalaka ai e mālohi ʻo hoʻo ako e folofolá. ʻI hoʻo lekooti ko ia hoʻo ngaahi fakakaukaú hoʻo ngaahi ongó ʻi hono ako hoʻo folofolá, ʻokú ke fakaʻatā ai ha ngaahi hala foʻou ki hono maʻu ʻo e fakahā fakatāutahá:

    “Ngāue ʻaki ha tohinoa ako ke [ala] tokoni ke mahino kiate koe, fakamahinoʻi atu, mo ke manatuʻi ai e meʻa ʻokú ke akó. Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Lisiate G. Sikoti ʻo pehē, ‘Ko ha ʻilo ʻoku tauhi hano lekooti leleí, ko e ʻilo ia te ke lava ʻo fakaʻaongaʻi ʻi he taimi ʻoku fie maʻu aí. ʻOku totonu ke tauhi e ngaahi fakamatala fakalaumālie mahuʻingá ʻi ha potu ʻoku toputapú ʻa ia te ke fakahā ai ki he ʻEikí hoʻo fakamahuʻingaʻi iá. ʻOku hanga ʻe hoʻo fai peheé ʻo tokoniʻi koe ke ke maʻu ha maama lahi ange’ (‘Maʻu Ha ʻIlo Fakalaumālie,’ Tūhulu, Sānuali 1994, 119). Vakaiʻi hoʻo tohinoa akó ki hono fakamanatu e ngaahi meʻa fakalaumālie naʻá ke aʻusiá, vakai ki ha ngaahi fakakaukau foʻou, pea fakatokangaʻi hoʻo tupulakí.

    “ ʻE lava pē ke ngāue ʻaki ha tohi takafi fefeka ki hoʻo tohinoa akó, kiʻi pepa pē ke ke tohi ai, pe ko ha painitā (binder). Hiki mo fokotuʻutuʻu hoʻo ngaahi fakakaukaú mo e ngaahi ongo ʻokú ke maʻú ʻi ha founga ʻoku feʻunga mo hoʻo founga akó. Fokotuʻu pē ʻe koe ha founga ʻe faingofua ai hoʻo ʻilo he kahaʻú ʻa e ngaahi fakamatala mahuʻingá. Fakaʻaongaʻi maʻu pē ia ke ke toe fakamanatu, kumi, pea mo fakaʻaongaʻi e meʻa kuó ke akó” (peesi x).

ʻAlamā 17:3. Ko e Ngaahi Lelei ʻo e Lotú mo e ʻAukaí

  • Ne fakatātaaʻi ʻe ʻEletā M. Lāsolo Pālati ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá e mālohi ʻo e ʻaukaí mo e lotú ʻi he ngāue ʻa e ʻEikí ʻaki e talanoa ko ʻení: “ ʻI ha ngaahi taʻu he kuohilí, naʻe ʻi ai ha tokotaha ului ngāue faivelenga ko Siaosi Mekilafilini naʻe uiuiʻi ke ne tokangaʻi ha kiʻi kolo naʻe toko 20 pē hono kāingalotú ʻi Fāmingiteili ʻi Meini. Ko ha tangata anga fakatōkilalo ʻeni pea ko ʻene maʻuʻanga moʻuí ko e fakaʻuli ʻi ha loli tufa huʻakau. Naʻe tuʻunga ʻi heʻene ʻaukai mo e lotu fakamātoató, ʻa hono akoʻi ia ʻe he Laumālié ki he meʻa naʻe fie maʻu ke ne fai mo hono kāingalotú ke tokoni ki he tupu ʻa e Siasí ʻi honau feituʻú. Tuʻunga ʻi heʻene tui mālohí, faʻa lotu maʻu peé pea mo ʻene hoko ko ha faʻifaʻitakiʻanga leleí, naʻá ne akoʻi ai ʻa hono kāingalotú ki he founga ke vahevahe atu ai ʻa e ongoongoleleí. Ko ha talanoa fakaofo ia—ko ha taha ia ʻo e ngaahi talanoa maʻongoʻonga taha ki he ngāue fakafaifekaú ʻi hotau kuongá. Hili mei ai ha taʻu ʻe taha, naʻe toko 450 e kau papi ului ʻa e koló. ʻI he taʻu hono hokó, naʻe toe tānaki atu mo ha kau ului ʻe toko 200” (ʻi he Conference Report, Apr. 2003, 39; pe Liahona, Mē 2003, 38).

ʻAlamā 17:9. Lotua mo ʻAukai Maʻanautolu ʻoku ʻikai maʻu ʻa e Moʻoní

  • Ne akonaki ʻa Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī (1910–2008) ki he kāingalotu kotoa ke ngāue mo lotu ki ha faingamālie ngāue fakafaifekau: “Tuku ke tanumaki ha faʻahinga ʻilo ʻi he loto ʻo e mēmipa kotoa pē ʻa hono ivi te ne lava ke ʻomi ʻaki ha niʻihi kehe ke nau ʻilo ʻa e moʻoní. Tuku ke ne ngāueʻi ia. Tuku ke ne lotua fakamātoato ia” (“Kumi ʻa e Fanga Lamí, Fafanga ʻa e Fanga Sipí,” Liahona, Siulai 1999, 119).

  • Ne fakatokanga mai ʻa ʻEletā M. Lāsolo Pālati ke tau lotu ki ha tataki ʻi hono fakahoko e ngāue ʻa e ʻEikí: “ ʻOku tau lotua ʻi he ʻapi ʻoku vahevahe ai ʻa e ongoongoleleí ke tau maʻu ha fakahinohino, pea ʻoku tau lotua e lelei fakatuʻasino mo fakalaumālie ʻa e kakai kehé. ʻOku tau lotua e kakai ʻoku akoʻi ʻe he kau faifekaú, hotau ngaahi mahení, pea mo kinautolu ʻoku ʻikai kau heʻetau tui fakalotú. ʻI he ngaahi ʻapi ne vahevahe ai e ongoongoleleí ʻi he kuonga ʻo ʻAlamaá naʻe ‘kau fakataha ʻa e kakaí ʻi he ʻaukai pea mo e lotu faivelenga maʻá e tuʻumālie ʻa e ngaahi laumālie ʻo kinautolu ʻa ia naʻe ʻikai ʻiloʻi ʻa e ʻOtuá’ (ʻAlamā 6:6)” (ʻi he Conference Report, Apr. 2006, 88; pe Liahona, Mē 2006, 85–86).

ʻAlamā 17:11. “Fakahā Atu ha Ngaahi Sīpinga Lelei”

  • Ne ako ʻe ʻĀmoni mo hono ngaahi tokouá ke nau nofo ʻi he melino mo e kau Leimaná kimuʻa pea lava ke vahevahe mo kinautolu e ongoongoleleí. Ne fokotuʻu mai ʻe ʻEletā M. Lāsolo Pālati ha ngaahi meʻa mahuʻinga ʻe tolu te tau lava ʻo fai ke hoko ai ko ha kaungāʻapi lelei kiate kinautolu ʻoku ʻikai ke tau tui tataú:

    “ ʻUluakí, feinga ke maheni mo homou ngaahi kaungāʻapí. Ako ke mou ʻilo ki honau ngaahi fāmilí, ʻenau ngāué, mo ʻenau ngaahi fakakaukaú. Feohi mo kinautolu ʻo kapau ʻoku nau loto ki ai, pea ʻoua naʻa mou fakatupu ʻita ai, pe ʻi ai haʻamou taumuʻa fufū ki hoʻomou feohi ko iá. ʻOku totonu ke ʻoua naʻa hoko ʻa e fie feohi fakakaumeʻá ko ha meʻa ke fakahoko ai ha taumuʻa kehe; ka ʻoku totonu ke fai ia tuʻunga ʻi he fie kaumeʻa moʻoni pē. …

    “… Tau fakatupulaki muʻa ha ngaahi vā fetuʻutaki lelei ʻo e fefalalaʻakí mo e femahinoʻakí mo e kakai ʻoku kehe ʻa honau puipuituʻá mo ʻenau tuí.

    “Ko hono uá, ʻoku ou tui ʻe lelei kapau te tau toʻo ha kupuʻi lea ʻe ua mei he ngaahi lea ʻoku tau ngāue ʻakí: kakai ʻoku ʻikai ke siasi mo e ʻikai ke Māmonga. ʻOku hanga ʻe he kupuʻi lea ko iá ʻo fakamaʻamaʻaʻi pe fakasiʻia ha taha. ʻOku ʻikai te u lau au ko ha tokotaha ʻoku ‘ ʻikai ko ha Katolika’ pe ‘ ʻikai ko ha Siu.’ Ko ha Kalisitiane au. Ko e mēmipa au ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. ʻOku ou loto ke ui peheʻi au—ke ʻiloʻi ai au mo e meʻa ʻoku ou tui ki aí, pea ʻoua ʻe ui au ʻaki ʻa e fehangahangai ʻo e meʻa ʻoku ʻikai ke u kau ki aí. Tau fai muʻa ʻa e fakaʻapaʻapa tatau kiate kinautolu ʻoku nofo ʻi hotau lotolotongá. Kapau ʻoku fie maʻu hano fakamatalaʻi fakakātoa ha niʻihi, pea ngāue ʻaki ʻa e ‘ngaahi kaungāʻapí’ he ʻoku ngali lelei ange ia ʻi ha ngaahi meʻa lahi.

    “Pea ko hono tolú, kapau ʻe ʻi ai ha taʻefemahinoʻaki ʻi he ngaahi kaungāʻapí pe loto-mamahi koeʻuhí ko ha taʻefemahinoʻaki mo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní pe ko ha lao ʻoku tau poupouʻi koeʻuhí ko ha ngaahi ʻuhinga fakaeangamaʻa, mou fakamolemole ʻo ʻoua ʻe fokotuʻu ange—neongo ʻe fai ʻi ha fakakata pē—ke nau hiki ki ha feituʻu kehe. ʻOku ʻikai mahino kiate au pe ʻe anga fēfē ha fakakaukau ha mēmipa ʻo hotau Siasí ki ha meʻa pehē! Naʻe tuli ʻetau ngaahi kui paioniá mei he feituʻu ki he feituʻu ʻe hanau ngaahi kaungāʻapi taʻeʻilo pea ʻikai loto lelei. Naʻa nau fepaki mo ha faingataʻa mo e fakatanga lahi koeʻuhí ko e kehe ʻa ʻenau fakakaukaú, ngāué, mo e meʻa naʻa nau tui ki aí mei he kakai kehé. Kapau ʻe ʻikai te tau ako mei hotau hisitōliá ha meʻa kehe, ka ko hono fakaʻapaʻapaʻi pē ʻo e ngaahi totonu ʻa e kakai kotoa pē ne nau nofo mo feohi ʻi he melinó” (ʻi he Conference Report, Oct. 2001, 45; pe Liahona, Sanuali 2002, 42).

  • Ne fakatātaaʻi ʻe L. Tomu Peuli ʻa e founga ʻe lava ai ʻe heʻetau sīpingá ʻo takiakiʻi e niʻihi kehé ke nau ofi ange ki he ʻEikí:

    “ He ʻikai ngalo ʻi ha faifekau taʻu hongofulu mā hiva … ʻa e ʻuluaki ʻaho naʻe ʻi he malaʻe ai ʻo e ngāue fakafaifekaú, he naʻe akoʻi ia ki ha lēsoni maʻongoʻonga ki hono fakaʻaongaʻi hono talēnití ke akoʻi ʻaki e ongoongoleleí.

    “Naʻe vahe ia mo hono hoa takí ke fakaava ha kolo foʻou mamaʻo mei he ʻuluʻi ʻōfisi fakamisioná. ʻI heʻena aʻu atu ki he kolo foʻoú ni naʻá na lue atu he halá, ʻo na fakalaka ʻi ha falelotu ʻoku tuʻu ʻi he matapā ʻi muʻá ha faifekau. ʻI heʻena fakalaka he falelotú, naʻe hū atu e faifekaú ki loto ʻo ui kotoa mai e kāingalotú ke nau muimui ʻiate ia ki he halá. Naʻa nau muimui he ongo faifekaú pea kamata ke nau lau kovi kiate kinaua; naʻe fakaʻau ke nau angakovi ange pea kamata ke nau tolo makaʻi kinaua.

    “Naʻe vēkeveke ʻa e faifekau kei talavoú ni ke aʻusia ia—naʻá ne pehē, ʻi hono ʻuluaki ʻaho pē ʻi he malaʻe ʻo e ngāue fakafaifekaú kuo tolo makaʻi ia. Fakaʻohovale kuo tau lelei ha foʻi maka lahi ʻi hono tuʻá, pea liliu leva ʻene ongó ʻo ʻita. Kimuʻa peá ne hū ki he malaʻe ʻo e ngāue fakafaifekaú naʻá ne hoko ko ha taha teka lelei ʻi he vaʻinga peisipoló; pea ʻi heʻene ʻitá, naʻá ne tafoki ʻo toʻo ʻa e foʻi maka taupotu naʻe lava ke ne maʻu mei he kelekelé, kiʻi fakamafao ki mui hangē ʻokú ne faʻa fai he taimi ke teka aí pea ʻamanaki ke ne tolongi e foʻi maká ki he kakaí, pea fakafokifā naʻá ne fakatokangaʻi ʻa e ʻuhinga ʻo ʻene ʻi aí. Naʻe ʻikai ke ʻave ia ki Palāsila ke tolo makaʻi e kakaí; naʻe ʻi aí ke akoʻi kiate kinautolu ʻa e ongoongoleleí. Ka ko e hā e meʻa te ne fai ʻaki e foʻi maka ʻi hono nimá? Kapau te ne lī ia ki he kelekelé, te nau pehē ko ha fakaʻilonga ia ʻo e foʻi pea mahalo te nau hokohoko atu hono tolo makaʻi kinauá. Ka ʻi he taimi tatau naʻe ʻikai lava ke ne tolongi e kakaí. Naʻá ne vakai atu ki ha pou telefoni ne kiʻi mamaʻo atu. Ko e founga ia ke ʻoua naʻá ne ongoʻi ngalivale aí ! Naʻá ne kiʻi holomui peá ne tolongi e fuʻu pou telefoní ʻaki e foʻi maká, pea tau fakahangatonu ia ʻi lotomālie he fuʻu poú.

    “Naʻe toe kiʻi holomui e falukunga kakai ko ʻení. Naʻa nau fakatokangaʻi naʻe mei lava ke tau e foʻi maká ʻi ha taha ʻo kinautolu ʻi he vahaʻa matá. Naʻe liliu leva e ongo ne nau maʻú; naʻe kamata ke nau tolo ʻa e pou telefoní kae ʻikai ko e ongo faifekaú. Hili e meʻa ko ʻeni naʻe hokó, koe taimi kotoa pē ne lue atu ai e faifekaú he halá, naʻe poleʻi maʻu pē ia ki ha feʻauhi tolo maka. Naʻe hoko e ngaahi feʻauhi tolo maká ke akoʻi ai e ngaahi lēsoni ʻo e ongoongoleleí pea iku ki he fakauluí, pea ko hono olá ko hono fokotuʻu ʻo ha kolo ʻo e Siasí ʻi he feituʻu ko iá” (“Prophecies, Visions, and Dreams,” in 1979 Devotional Speeches of the Year [1980], 3).

ʻAlamā 18:3–9. ʻOku Fakavaivaiʻi ʻe he Ngāue Tokoní ʻa e Lotó

  • Ne fakamatala ‘a Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ‘o e Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻo kau ki he lava ʻe he ngāue tokoní ʻo fakavaivaiʻi e lotó pea tataki ki ha mana:

    “ ʻI he taimi ne haʻu ai e kau tamaioʻeikí ʻo fakamoʻoniʻi e ngaahi meʻa kuo fai ʻe ʻĀmoní, naʻe ʻeke atu leva ʻe he Tuʻi ko Lamōnaí, ‘ ʻOku ʻi fē ʻa e tangatá ni?’ Naʻa nau pehē ange, ‘Vakai, ʻokú ne ʻi he fale ʻo e fanga hōsí. ʻOkú ne fai ʻa e meʻa kotoa pē kuó ke tuʻutuʻuní’ (vakai, ʻAlamā 18:8–9).

    “ ʻIkai ʻoku ngali kehe ʻeni? Naʻe ui ia ke akoʻi e ngaahi tokāteline ʻo e fakamoʻuí, ka naʻá ne ʻi he fale tauhiʻanga ʻo e fanga monumanú. ʻOkú ke pehē naʻe totonu ke ne nofo ʻo lotu mo ʻaukai mo fakaleleiʻi ʻene founga fakafaiakó? ʻIkai, naʻe ʻalu ia ki he fale tauhiʻanga ʻo e fanga monumanú.

    “Naʻe ohi hake ʻa e Tuʻi ko Lamōnaí mo ha faʻahinga tui ʻoku ʻi ai ha ʻOtua ka ko e hā pē ha meʻa ʻoku fakahoko ʻe he tuʻí ʻoku tonu pē ia. Naʻe fakatefito hono akoʻi iá ʻi ha tokāteline hala ʻa ia ʻe lava ke ngaohi ai ia ke ʻoua te ne ongoʻi halaia ʻi haʻane fai ha meʻa ʻoku halá. ʻOkú ke manatuʻi nai ʻi he taimi naʻá ne fanongo ai ki he feituʻu naʻe ʻi ai ʻa ʻĀmoní, naʻe haʻu ai kiate ia ha ongoʻi halaia, pea manavahē naʻa kuo hala ʻene tāmateʻi e kau tamaioʻeikí (vakai, ʻAlamā 18:5)? …

    “Kuó u faʻa tokanga tāfataha pē kimuʻa ki he anga e puputuʻu ʻa Lamōnai ʻi heʻene tokāteliné, ʻo ʻikai lava ke ne tala ʻa e maná. Ko e mana ʻa e fie maʻu fakalaumālie ko ia ne fakatupu ʻi ha tangata, kae lava ke akoʻi ki ai ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Naʻá ne ongoʻi fakatomala. Naʻá ne ongoʻi halaia. Pea naʻe tupu ia mei he ngaahi ngāue fakatuʻasino ne fakahoko ʻe ʻĀmoní. …

    “… ʻOua ʻaupito naʻá ke fakasiʻisiʻiʻi ʻa e mahuʻinga fakalaumālie hono fai ha ngaahi meʻa lelei fakatuʻasino maʻanautolu ʻokú ke ngāue ki aí.

    “… Hoko ko ʻenau tamaioʻeiki, pea te ke ʻofa ʻiate kinautolu. Pea te nau ongoʻi hoʻo ʻofá. Ka ko e meʻa mahuʻinga angé, ko ʻenau ongoʻi e ʻofa ʻa e ʻOtuá” (“ ʻE Liliu Hoʻo Moʻuí ʻe he Tohi ʻa Molomoná,” Liahona, Fēpueli 2004, 17–18).

ʻAlamā 18:24. Ne Kamata ke Lea Mālohi ʻa ʻĀmoni

  • ʻOku hohaʻa ha niʻihi tokolahi ʻo e kāingalotu ʻo e Siasí pe ʻe kamata fēfē ha fepōtalanoaʻaki fekauʻaki mo e ongoongoleleí. Ko e founga ʻa ʻĀmoní ko e fehuʻi kia Lamōnai fekauʻaki mo ʻene tui ki he ʻOtuá. ʻOku fakanatula pē ia ki ha niʻihi ke nau talanoa mo honau ngaahi kaungāmeʻá fekauʻaki mo ʻenau “moʻui Fakalotú”. Ne fai ʻe ʻEletā M. Lāsolo Pālati ha faleʻi mahuʻinga fekauʻaki mo hano kamataʻi ha fepōtalanoaʻaki mo hotau ngaahi kaungāmeʻá ʻo kau ki he ongoongoleleí:

    ʻĪmisi
    Malanga ʻa ʻĀmoní

    Jerry Thompson, © IRI

    “ ʻOku ʻikai ʻuhinga e fokotuʻu ʻo ha ʻapi ʻoku vahevahe ai e ongoongoleleí, ke tau tuku ha taimi lahi fau ke talanoa mo teuteuʻi ai ha ngaahi kaungāmeʻa te tau vahevahe mo kinautolu ʻa e ongoongoleleí. ʻE fakanatula pē e hoko ʻa e ngaahi kaungāmeʻa ko ʻení ko e konga ʻo ʻetau moʻuí; pea kapau te tau fakahā mahino pē he kamataʻangá ʻoku tau kau ki he Siasí, te tau lava lelei pē ke talanoaʻi e ongoongoleleí ʻi heʻetau feohí ʻo ʻikai fuʻu ʻi ai ha maʻu-hala. ʻE tali pē ʻe he ngaahi kaungāmeʻá mo e ngaahi mahení ko ha konga pē ʻeni ʻotautolu, pea te nau ongoʻi tauʻatāina leva ke fai mai ha ngaahi fehuʻi. …

    “Naʻe fehuʻi ki ha fefine ʻi Falanisē fekauʻaki mo e fakapulipuli ʻo ʻene lavameʻá. Naʻá ne pehē, ‘Ko e meʻa pē ne u fakahokó ko hono fakahā ʻeku fiefiá. Naʻá ku ʻai e taha kotoa ʻo hangē pē kuo nau ʻosi kau ki he Siasí. Kapau ʻoku ou tuʻu ʻo ofi ki ha taha ʻi he lainé peá ma kamata talanoa, ʻoku ou vahevahe ange hono lahi ʻeku fiefia ʻi he ngaahi houalotu ʻo hoku Siasí he Sāpaté. Ko e taimi ʻoku ʻeke ai ʻe hoku kaungā ngāué, “Ko e hā hoʻo meʻa ne fai he fakaʻosinga ʻo e uiké?” ʻOku ʻikai ke u hiki fakalaka mei he pō Tokonakí ki he pongipongi Mōnité. ʻOku ou talaange naʻá ku ʻalu ki he lotú, mo e meʻa naʻe malangaʻi aí, mo ʻeku feohi mo e Kāingalotú. ʻOku ou talanoa ki heʻeku founga moʻuí, fakakaukaú mo hoku lotó” (ʻi he Conference Report, Apr. 2006, 89; pe Liahona, Mē 2006, 86).

ʻAlamā 18:24–28. Langa ʻi ha Ngaahi Tui Tatau

  • Ne lea ʻa ʻEletā Lōleni C. Tani (1930–2001) ʻi heʻene hoko ko ha Fitungofulú, ki he mahuʻinga ʻo e fakahaaʻi ʻetau fakaʻapaʻapa ki he tui ʻa e niʻihi kehé pea langa ʻi ha ngaahi tuʻunga tatau: “ ʻOku tau nofo he ʻahó ni ʻi ha taimi ʻo e fakakikihí, fekeʻikeʻí, kehekehe ʻo e ngaahi fakakaukaú, tukuakiʻí, fetukuakiʻiʻakí, mo e ʻikai felotoí. ʻOku fuʻu fie maʻu ʻo lahi ange ʻi ha toe taimi ʻi muʻa ke tau tokoniʻi pē kitautolu pea ke tau fefakaʻapaʻapaʻaki, feohi ʻaki e ʻofa faka-Kalaisí mo e fakamolemolé, ke ne tākiekina ʻetau ngaahi fengāueʻaki; ke lava pē ke taʻeloto kae ʻikai ke taʻefieauna; ke lea leʻosiʻi pea langa ʻi he tuʻunga ʻoku tau faitatau aí pea fakatokangaʻi te tau kei nofo fakataha pē hili e mavahe atu ʻa e matangí” (ʻi he Conference Report, Apr. 1991, 109; pe Ensign, Mē 1991, 82).

  • Ko e ʻuluaki fehuʻi ʻa ʻĀmoni ʻi heʻene kamata ke akoʻi ʻa e Tuʻi ko Lamōnaí ko e, “ ʻOkú ke tui koā ʻoku ʻi ai ha ʻOtua?” (ʻAlamā 18:24). ʻI he mahino kia ʻĀmoni ʻoku tui ʻa Lamōnai ki ha Laumālie Lahí, naʻá ne fakamoʻoni, “Ko e ʻOtuá Ia” (ʻAlamā 18:28). Ko hono moʻoní, ʻoku ʻikai ko ha “laumālie lahi” e ʻOtuá. Ka naʻe fakalaka atu e vakai ʻa ʻĀmoní ʻo nofotaha ʻi he meʻa ʻokú na faitatau aí ʻo kamata ʻene akoʻí mei ai ʻa ia ko ha Tokotaha Aoniu. Ne fakaʻaongaʻi ʻe ʻĀmoni e tui ʻa Lamōnai ki he Tokotaha Fakatupú ʻo tānaki atu ha ngaahi moʻoni taʻengata te ne “fakamaama hono ʻatamaí” (ʻAlamā 19:6).

    Ne fakamatala ʻa Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ki he totonu ko ia ke tau langa ʻi he lelei kuo ʻosi maʻu ʻe he niʻihi kehé: “ʻOku tau pehē kiate kinautolu ko iá ʻi he laumālie ʻo e ʻofa, mou haʻu mo e meʻa kotoa pē ʻoku mou maʻu ʻa ia ʻoku lelei mo moʻoní pea tuku ke mau fakalahi atu ki ai. ʻOku ou fai ʻa e fakaafé ni ki he tangata mo e fefine ʻi he feituʻu kotoa pē” (ʻi he Conference Report, Oct. 2002, 87; pe Liahona, Nōvema 2002, 81).

ʻAlamā 18:36–39; 22:7–14. Ko hono Akoʻi ʻa e Palani ʻo e Fakamoʻuí

  • ʻI he akoʻi ʻe ʻĀmoni ʻa Lamōnaí, “naʻá ne kamata mei he fakatupu ʻo e māmaní,” peá ne akoʻi ʻo “kau ki he hinga ʻa e tangatá” (ʻAlamā 18:36); fakaʻosí, naʻá ne “fakamatalaʻi kakato kiate kinautolu [ki he tuʻí mo ʻene kau tamaioʻeikí] ʻa e palani ʻo e huhuʻí,” kae tautautefito ʻo “kau ki he hāʻele mai ʻa Kalaisí” (ʻAlamā 18:39). Naʻe tatau pē mo ia, hono akoʻi ʻe ʻĒlone e ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻo e palani ʻo e fakamoʻuí ki he tamai ʻa Lamōnaí (vakai, ʻAlamā 22:12–14). ʻI he ako ki he moʻoni ʻo e Fakatupú, ko e Hingá, pea mo e Fakaleleí, ʻe mahino ai ki ha taha hono tuʻunga ʻi he moʻui fakamatelié mo e tuʻunga te ne lava ke aʻusia ʻi he taʻengatá.

    Naʻe ui ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī (1915–85) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá e ngaahi tefitoʻi tokāteline ko ʻení—ʻa e Fakatupú, Hingá, mo e Fakaleleí—ko e “tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻe tolu ʻo e taʻengatá” pea mo e “ngaahi meʻa lahi taha kuo hoko ʻi he taʻengatá.” Naʻá ne fakamatala:

    “Kapau te tau maʻu ha mahino kiate kinautolu, e tonu leva e fokotuʻutuʻu ki he ngaahi meʻa ʻo e taʻengatá, pea te tau ʻi ha tuʻunga ke ngāueʻi hotau fakamoʻuí. …

    “… ʻOku hoko e ngaahi meʻa ko ʻeni ʻe tolú ko e fakavaʻe ki he meʻa kotoa pē. Ka hala ha taha ʻo kinautolu ʻe mole kotoa leva e taumuʻá mo e ʻuhingá mo e palaní pea taʻeʻaonga leva e ngaahi fokotuʻutuʻu ʻa e ʻOtuá” (“The Three Pillars of Eternity,” ʻi he Brigham Young University 1981 Firesides and Devotional Speeches [1981], 27).

  • Ne fakamatala ʻa ʻEletā Lāsolo M. Nalesoni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ki he mātuʻaki mahuʻinga ʻa e konga takitaha ʻo e palaní: “Naʻe fie maʻu ʻe he palaní ʻa e Fakatupú, pea naʻá ne fie maʻu leva ʻe ia ʻa e Hingá pea mo e Fakaleleí. Ko e ngaahi konga mahuʻinga ʻeni ʻe tolu ʻo e palaní. Ko hono fakatupu ko ia ʻo ha palanite ʻi hono tuʻunga fakapalataisí naʻe mei he ʻOtuá ia. Pea hoko mai ʻa e tuʻunga fakamatelié mo e maté ki māmani tuʻunga ʻi he Hinga ʻa ʻĀtamá. Ne ʻomi leva ʻe he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻa e moʻui taʻe-faʻa-maté pea mo e faingamālie ki he moʻui taʻengatá. Ka ko e Fakatupú, Hingá, pea mo e Fakaleleí ne tomuʻa palani fuoloa pē ia kimuʻa pea toki kamata ʻa e ngāue ki he Fakatupú” (ʻi he Conference Report, Apr. 2000, 105; pe Liahona, Siulai 2001, 102).

ʻAlamā 18:41–43; 22:15–18. Ko ʻEtau Fakafalala kia Kalaisí

  • Naʻe tokoni ʻa ʻĀmoni mo ʻĒlone ke fakamahinoʻi kia Lamōnai mo ʻene tamaí e mahuʻinga ʻo e huhuʻi ʻa Kalaisí ʻi heʻena moʻuí. ʻOku taki kitautolu ki he uluí ʻi he mahino ʻa ʻetau fakafalala kia Kalaisí. Ne fakatou mahino kia Lamōnai mo ʻene tamaí ʻa hona tuʻunga hingá mo ʻena fie maʻu tokoní. Ne mahino kiate kinaua ʻoku taha pē e ʻamanaki ki he huhuʻí ko e Fakalelei ne fakahoko ʻe Kalaisí.

    ʻĪmisi
    Ko e Tuʻi ko Lamōnaí ʻi he mohenga ʻo e mamahí

    Walter Rane, Tuʻunga ʻi he Angalelei ʻa e Musiume Hisitōlia mo e ʻAati ʻa e Siasí

ʻAlamā 18:42. ʻOku Makehe ʻa e Ngaahi Ului Fakaofó

ʻAlamā 20:30. “Kakai Loto-Fefeka Ange mo ha Kakai Kia-Kekeva Ange”

  • ʻOku hā ʻi he lekōtí ne ngāue fakafaifekau ʻa ʻĒlone mo hono ngaahi hoa ngāue fakafaifekaú ʻiate kinautolu ko ha “kakai loto-fefeka ange mo ha kakai kia-kekeva ange” (ʻAlamā 20:30). Ne faitatau e ngaahi meʻa naʻa nau aʻusiá mo ha niʻihi tokolahi ʻoku nau feinga ke akoʻi kinautolu ʻoku ʻikai haʻanau teitei tokanga ki ai, pe fakafepaki ki he ongoongoleleí. Ne fakamatala ʻa Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ki he ʻuhinga kuo pau ai ke tau feinga ke aʻu ki he laumālie kotoa pē:

    “Ko e hā kau ka lea ai ki ha taha fekauʻaki mo e ongoongoleleí kapau ʻoku ngali fiemālie pē ia? Ko e hā hano fakatuʻutāmaki kiate kinautolu pe kiate au, ʻo kapau he ʻikai te u fai pe lea ʻaki ha meʻa?

    Mahalo ʻoku faingataʻa ke sio ki he fakatuʻutāmakí, ka ʻoku moʻoni ia, pea ʻe hoko ia kiate kinautolu mo kitautolu fakatouʻosi. Hangē ko ʻení, ʻi he maama kahaʻú, ko e tokotaha kotoa pē te ke feʻiloaki mo ia ʻi aí te ne ʻiloʻi ʻe ia ʻa e meʻa ʻokú ke ʻiloʻi ʻi he taimi ní. Te nau ʻilo ko e founga pē te nau lava ai ʻo moʻui ʻo taʻe ngata fakataha mo hotau fāmilí pea ʻi he ʻao ʻo ʻetau Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí, ko ʻetau fili ke tau hū ʻi he matapā ʻo e papitaisó ʻi he nima ʻo kinautolu ʻoku nau maʻu ʻa e mafai mei he ʻOtuá. Te nau ʻiloʻi ko e founga pē ki he ngaahi fāmilí ke nau nofo fakataha ai ʻo taʻe ngatá ko ʻenau tali mo tauhi ʻa e ngaahi fuakava toputapu ʻoku maʻu ʻi he ngaahi temipale ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní. Pea te nau ʻiloʻi naʻa mou ʻiloʻi ia. Pea te nau manatuʻi pe naʻa mou fakahā ange kiate kinautolu ʻa e meʻa naʻe fakahā atu ʻe ha niʻihi kehe kiate kimoutolú” (ʻi he Conference Report, Oct. 1998, 41; pe Liahona, Sānuali 1999, 41).

ʻAlamā 22:18. “Te U Liʻaki Kotoa ʻEku Ngaahi Angahalá Koeʻuhí Ke U ʻIloʻi Koe”

  • Hangē ko e tamai ʻa Lamōnaí, kuo pau ke tau loto lelei ke feilaulauʻi e meʻa kotoa pē kae fanauʻi kitautolu ʻi he ʻOtuá. ʻI he Lectures on Faith ʻoku tau ako ai ki he mahuʻinga ʻo e feilaulaú ki heʻetau fakalakalaka taʻengatá: “Tuku ke tau fakatokangaʻi heni ko e faʻahinga tui fakalotu ko ia ʻoku ʻikai fie maʻu ai ʻa hono feilaulauʻi ʻo e ngaahi meʻa kotoa peé, ʻoku ʻikai ʻaupito te ne maʻu ʻe ia ha mālohi feʻunga ke ʻomi ʻa e tui ko ia ʻoku fie maʻu kae toki maʻu ʻa e moʻuí mo e fakamoʻuí; mei hono ʻuluaki fakatupu pē ʻo e tangatá, naʻe ʻikai lava ke maʻu ʻa e tui ʻoku fie maʻu ke fiefia ʻi he moʻuí mo e fakamoʻuí taʻefeilaulauʻi e ngaahi meʻa fakaemāmaní. Pea ʻi he feilaulau ko ʻení, pea ko ia pē, kuo fakanofo ai ʻe he ʻOtuá ʻoku totonu ke fiefia ʻa e tangatá ʻi he moʻui taʻengatá; pea ʻoku fakafou ia ʻi hono feilaulauʻi ʻo e ngaahi meʻa ʻo e māmaní ʻe he tangatá ʻo fai ʻa e ngaahi meʻa ʻa ia ʻoku fakahōifua ki he ʻOtuá. ʻI he taimi ʻoku feilaulauʻi ai ʻe ha tangata ʻa ia kotoa ʻokú ne maʻú koeʻuhí ko e moʻoní, ʻo aʻu pē ki heʻene moʻuí, pea tui ki he ʻOtuá kuo ui ia ke ne fakahoko ha feilaulau koeʻuhí ʻokú ne feinga ke fai Hono finangaló, ʻokú ne ʻilo, ʻi he loto fakapapau, ʻoku tali pea ʻe hōifua ʻa e ʻOtuá ki heʻene feilaulaú mo e foakí, pea naʻe ʻikai tōnoa haʻane fekumi ki Hono fofongá. ʻI he ngaahi tuʻunga ko ʻení, te ne maʻu leva ʻa e tui ʻoku totonu ke ne maʻú ke ne maʻu ʻa e moʻui taʻengatá” ([1985], 69).

  • Ne ako ʻaki ʻe ʻEletā ʻAlekisānita B. Molisoni ʻi heʻene lolotonga hoko ko ha Fitungofulú, ʻa e ngaahi feilaulau kuo pau ke fakahoko ke tau haʻu ai kia Kalaisi:

    “Ko hono ʻuhinga ʻa ʻetau toʻo Hono huafá kiate kitautolú ko ʻetau loto-fiemālie ke fai ha meʻa pē te Ne finangalo ke tau fai.

    “Naʻe pehē ʻe ha taha, ʻoku tatau pē ʻi he ʻahó ni pea mo e ngaahi kuonga kotoa pē ʻa e totongi ki heʻete hoko ko ha Kalisitiané: ʻa ia ko ʻetau foaki ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku tau maʻú pea ʻikai taʻofi ha meʻa ʻe taha, ke ʻ[tau] liʻaki kotoa [ʻetau] ngaahi angahalá koeʻuhi ke [tau] ʻiloʻi [Ia]’ (ʻAlamā 22:18). Ko e taimi ko ia ʻoku ʻikai ke tau aʻu ai ki he tuʻunga totonú koeʻuhí ko haʻatau fakapikopiko pe taʻetokanga, pe fai angahalá; pea ko e taimi ʻoku tau faikovi ai pe angakoví, siokita, anga-fakakakano pe taʻeʻiló; ʻoku tau toe tutuku foʻou ai Ia. Pea ko e taimi ko ia ʻoku tau feinga ai ke fai maʻu pē hotau tūkuingatá, mo e taimi ʻoku tau tokangaʻi ai mo tokoni ki he kakai kehé, pea tau ikunaʻi ʻa e siokitá ʻaki ʻa e ʻofá, pea tau fakamuʻomuʻa ʻa e lelei ʻa e kakai kehé ʻi heʻetau leleí, pea tau fefuaʻaki ʻetau ngaahi kavengá, pea tau ʻtangi fakataha mo kinautolu ʻoku tangí,’ pea tau ʻfakafiemālieʻi ʻa kinautolu ʻoku ʻaonga ki ai ʻa e fakafiemālié pea … tuʻu ko e kau fakamoʻoni ʻo e ʻOtuá ʻi he taimi kotoa pē pea ʻi he meʻa kotoa pē, pea ʻi he feituʻu kotoa pē’ (Mōsaia 18:8–9), ʻoku tau fakalāngilangiʻi ai Ia, pea tau ʻunuʻunu atu ki Hono mālohí, pea tau hoko ai ʻo hangē ko Iá, ʻo tau tupulaki ʻo ʻngingila ange,’ maʻu pē kapau te tau vilitaki atu ke ʻaʻu ki he ʻaho haohaoá’ (T&F 50:24)” (ʻi he Conference Report, Oct. 1999, 33; pe Liahona, Sānuali 2000, 31–32).

Ngaahi Meʻa ke Fakakaukauʻí

  • Naʻe teuteuʻi fēfē ʻe ʻĀmoni e loto ʻo Lamōnaí ke ne maʻu ʻa e ongoongoleleí? Ko e hā te ke lava ʻo fakahoko ke teuteuʻi ha loto ʻo ha taha ke ne maʻu ʻa e moʻoni ʻo e ongoongoleleí?

  • Ko e hā ʻoku tau ako mei he sīpinga ʻa ʻĒlone mo hono ngaahi tokouá ʻi he taimi ne fakafisingaʻi ai kinautolú “mo e ngaahi faʻahinga mamahi kehekehe” ne nau aʻusiá? (ʻAlamā 20:29).

Ngāue ke Faí

  • ‘I he ofi atu ‘a ‘Āmoni mo hono ngaahi tokouá ki he fonua ʻo e kau Nifaí, naʻe fekauʻi kinautolu ʻe he ʻEikí (1) ke fokotuʻu ʻEne folofolá, (2) ke faʻa kātaki ʻi he ngaahi faingataʻá, mo (3) tā sīpinga lelei, ʻo talaʻofa ange kiate kinautolu te Ne tāpuekina kinautolu ʻaki ha ola lelei (vakai, ʻAlamā 17:11). Tohi ʻi ha laʻi pepa e ngaahi kaveinga ko ʻeni ʻe tolú. Pea ʻi hoʻo ako e ʻAlamā 17–22, hiki ʻi lalo he kaveinga takitaha ha ngaahi sīpinga ʻokú ne fakahaaʻi mai ʻenau talangofua ki he fakahinohino ʻa e ʻEikí. Hiki foki mo e founga ne tokoniʻi ai ʻe he ngaahi sīpinga ne ke hikí ʻa e kau Leimaná ke ʻilo ki he moʻoní.

  • Hiki ha lisi ʻo ha ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku fekauʻaki mo e ngāue fakafaifekaú (vakai, ʻAlamā 17–22). Lotua ke ʻilo ha ngaahi founga pau te ke lava ai ʻo fakaʻaongaʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoní ʻi hoʻo moʻuí.