‘Inisititiuti
Vahe 51: ʻEta 6–10


Vahe 51

ʻEta 6–10

Talateú

ʻI he ʻEta 6–10, naʻe talanoa ʻa Molonai ki he fononga ʻa e kau Sēletí ʻo kolosi he tahí ki he fonua ʻo e talaʻofá. Naʻá ne toki fakamatala fakanounouʻi ʻa e kau pule ʻo e ngaahi toʻu tangata lahi ʻo e ngaahi tuʻi, ngaahi vahaʻataimi ʻo e fepakipaki ʻa e anga māʻoniʻoní mo e faiangahalá mo e loto kehekehé. Naʻe vakai ʻa Molonai ki he ngaahi meʻa ne faitatau ai ʻa e kau Sēletí mo hono kakai ʻoʻoná, ʻa e kau Nīfaí. Naʻá ne fakamatalaʻi ʻa e siakale (cycle) ʻo e loto hīkisiá, tuʻumālié, faiangahalá, mo e fakatomalá ʻa ia naʻá ne sio ai ʻi he ongo puleʻangá. Naʻá ne fakamahinoʻi ʻa e fakatuʻutāmaki lahi ʻoku tau ʻi aí ʻi he taimi ʻoku tau fakaʻatā ai ʻa e loto hīkisiá mo e ngaahi kautaha fufuú ke nau puleʻi hotau sosaietí. ʻOku fakatou fakahaaʻi ʻe he sivilaise ʻa e kau Nīfaí mo e kau Sēletí ʻa e moʻoni ko ia ko e meʻa ʻoku tau tūtūʻí, ko ia te tau utú. ʻOku ʻomi ʻe he muimui ki he ʻEikí ʻa e fiefiá, kae ʻomi ʻe he mavahe mei Heʻene ngaahi fekaú ʻa e faingataʻaʻiá mo e mamahí

Fakamatalá

ʻEta 6:3. “Ke Ulo ki he Kakai Tangata, mo e Kakai Fefine, pea mo e Fānaú”

  • Ko e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí ʻa e maʻuʻanga maama ki hotau māmaní mo ʻetau moʻuí (vakai, T&F 88:5–13). Naʻe ala ʻa e ʻEikí ki he ngaahi foʻi maka naʻe ʻohake ʻe he tokoua ʻo Sēletí kiate Iá “ke ulo ki he kakai tangata, mo e kakai fefine, pea mo e fānaú” (ʻEta 6:3) ʻi heʻenau kolosi atu ʻi he tahí. ʻOku ʻomi foki ʻe he ʻEikí ha maama ke tataki ʻaki kitautolu ʻi he fakapoʻuli ʻo e moʻui matelié ki he ngingila ʻo e puleʻanga fakasilesitialé—hotau fonua ʻo e talaʻofá. ʻOku fakamaama hotau halá ʻe he maama ʻa e kau ʻaposetoló mo e kau palōfitá, ngaahi folofola kuo fakamafaiʻí, mo e kau taki mo e kau faiako kuo ueʻi fakalaumālié. Te tau lava foki ʻo hoko ko ha maama—te tau lava ʻo fakamaama ʻa e halá ki he niʻihi kehé ʻi he taimi ʻoku tau tokanga ai ki he faleʻi ʻa e ʻEikí mo tauhi kitautolu ke tau taau mo Hono Laumālié.

    Naʻe fai ʻe Sisitā ʻĀtafa G. Kepu, ko e palesiteni lahi kimuʻa ʻo e Kau Finemuí ha faleʻi: “ ʻOku ʻiate koe ʻa e māmá. Te ke lava ʻo ulo ʻi he fakapoʻulí. Te ke lava ʻo fakamaamangia ʻa e māmaní. Te ke lava ʻo tokoni ke tekeʻi atu ʻa e fakapoʻulí. Te ke lava ʻo fakahoko ha liliu” (The Joy of the Journey [1992], 69).

ʻEta 6:4–9. Naʻe Foaki ʻe he Kau Sēletí Kinautolu ki he ʻEikí

  • ʻĪmisi
    Ko e ngaahi lafalafa ʻa e kau Sēletí

    Robert Barrett, © 1986 IRI

    ʻI he puipuituʻa ʻo e tohi ʻa ʻEta 6:4–9 ko e foʻi lea ko e foakí ʻoku ʻuhinga ia ki hono tuku ʻenau falalá ki ha taha. Ko hono fakalea ʻe tahá, naʻe fakafalala ʻa e kau Sēletí ki he ʻOtuá ke fai honau tokangaʻí. ʻI heʻenau foaki kinautolu ki he ʻEikí, naʻa nau fakahaaʻi ʻenau tuí te Ne malava pea te Ne fakahaofi kinautolu. “Naʻe ʻikai tuku ʻa e angi ʻa e matangí ki he feituʻu ʻo e fonua ʻo e talaʻofá lolotonga ʻenau ʻi he funga ʻo e ngaahi vaí” (ʻEta 6:8). Fakafaikehekeheʻi angé ʻa e ʻulungāanga ko ʻení mo e ʻulungāanga ʻo e ongo tokoua ʻo Nīfaí ʻi heʻenau kolosi ʻi he tahí mo honau fāmilí. ʻI he taimi naʻe haʻi ai ʻe Leimana mo Lēmiuela ʻa Nīfaí, naʻe ʻikai ke toe ngāue e kāpasa ʻa e fāmilí, ʻa e Liahoná pea naʻe “teketekeʻi fakaholomui ʻa kinautolu ʻi he ngaahi vaí ʻi he ʻaho ʻe fā” (1 Nīfai 18:15). Naʻe fekumi fakatouʻosi ʻa e kau Sēletí mo e fāmili ʻo Līhaí ke foaki kinautolu ke tokangaʻi ʻe he ʻEikí; neongo ia, naʻe talangataʻa ʻa e niʻihi ʻo e kau mēmipa ʻo e fāmili ʻo Līhaí. ʻOku fakahaaʻi ʻe he kehekehe ʻo e ongo fakamatalá ni kuo pau ke tau ngāueʻi ʻetau tuí pea tauhi e ngaahi fekaú ke maʻu kotoa ʻa e ngaahi tāpuaki ʻe foaki mai ʻe he ʻEikí kiate kitautolu ʻo makatuʻunga ʻi Heʻene tokangá.

ʻEta 6:9. “Hiva ʻAki ʻa e Ngaahi Fakafetaʻi ki he ʻEikí”

  • Ko e hā ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e fakafanongó mo e hiva ʻaki ʻa e ngaahi hiva ʻo e fakafetaʻí? ʻI he fakahā fakaonopōní naʻe folofola ʻa e ʻEikí te Ne tāpuakiʻi ʻa kinautolu ʻoku nau fiefia ʻi he hiva ʻoku māʻoniʻoní (vakai, T&F 25:12 ). Naʻe fakamatalaʻi ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻa e mālohi ʻo e hiva ʻoku ueʻi fakalaumālié:

    “ʻOku fakaafea mai ʻa e Laumālie ʻo e ʻEikí ʻe he ngaahi himí, mo fakatupu ʻa e loto ʻoku ʻapasiá, pea fakatahaʻi kitautolu ko e kāingalotu, pea maʻu ai ha founga ke ʻoatu ai haʻatau fakafetaʻi ki he ʻEikí.

     “… [ʻOku ueʻi kitautolu ʻe he ngaahi himí ke tau fakatomala mo fai ʻa e ngāue leleí, langaki ʻa e fakamoʻoní mo e tuí, fakafiemālieʻi ʻa e ongosiá, fakanonga ʻa kinautolu ʻoku mamahí, mo ueʻi hake kitautolu ke kātaki ki he ngataʻangá.] …

    “… ʻOku lava ʻe he ngaahi himí ʻo ueʻi hake hotau laumālié, pea fakalotolahiʻi, mo fakalotoʻi kitautolu ke tau fai ha ngāue ʻoku māʻoniʻoní. Te ne lava ʻo fakafonu hotau laumālié ʻaki ha ngaahi fakakaukau ʻoku fakalangí, pea tau maʻu ai ʻa e laumālie ʻo e melinó” (Ngaahi Himí, vii–viii).

ʻEta 6:12. Ngaahi ʻAloʻofa Ongongofuá

ʻEta 6:17. “Naʻe Akonekina ʻa Kinautolu ke ʻAʻeva ʻi he Loto Fakatōkilalo ʻi he ʻAo ʻo e ʻEikí”

  • ʻOku tau ʻilo naʻe akonekina ʻa e kau Sēletí ʻo kau ki he mahuʻinga ʻo e loto-fakatōkilaló. ʻOku akonekina foki kitautolu ʻe he fakahā fakaonopōní ki he mahuʻinga ʻo e loto-fakatōkilaló: “Ke ke loto fakatōkilalo; pea ʻe tataki nima koe ʻe he ʻEiki ko ho ʻOtuá, pea foaki kiate koe ʻa e tali ki hoʻo ngaahi lotú” (T&F 112:10).

    Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Siosefa B. Uefilini (1917–2008) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē ko e “loto fakatōkilaló, ko ha ʻilo mo ha loto ia kuo pau ke fakafalala ai ha taha ki he tokoni ʻa e ʻEikí ka ne lavaʻi ʻa e moʻuí ni” (ʻi he Conference Report, Oct. 2004, 110; pe Liahona, Nōvema 2004, 104).

  • Naʻe ui ʻe Pīsope Lisiate C. ʻEsilī ʻo e Kau Pīsopeliki Pulé ʻa e loto fakatōkilaló ko e taha ʻo e ngaahi ʻulungāanga tefito ʻo ha mēmipa faivelenga ʻo e Siasí:

    “ ʻI heʻeku nofo ko ia ʻo fakalaulauloto ki he kāingalotu faivelenga ko ʻení, ʻoku hā mahino kiate au ha ongo ʻulungāanga fakaʻofoʻofa ʻe ua hangehangē ʻoku nau maʻu kotoá. ʻUluakí, neongo ʻa honau tuʻunga fakasōsiale mo fakaʻekonōmiká, ka ʻoku hanga ʻe heʻenau loto fakatōkilaló ʻo ʻai ke nau fakavaivaiʻi kinautolu ki he finangalo ʻo e ʻEikí. Pea ko hono uá, neongo ʻa e ngaahi faingataʻa mo e ngaahi ʻahiʻahi ʻo e moʻui ní, ka ʻoku nau kei lava pē ke tauhi maʻu ʻa e loto fakafetaʻí koeʻuhí ko e ngaahi tāpuaki ʻa e ʻOtuá pea mo e ngaahi lelei ʻoku ʻomai ʻe he moʻui ní. ʻOku hoko moʻoni pē ʻa e loto fakatōkilaló ia mo e loto fakafetaʻí ko ha ongo ʻulungāanga ʻo e fiefiá. …

    “… ʻI he puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ko e lahí ʻoku kamata ia mei heʻete loto fakatōkilalo mo fakavaivaiʻi kitá. Ko e ongo ʻulungāanga lelei ko ʻení, ko ha ʻuluaki sitepu faingataʻa taha ia ke fakaava ʻaki ʻa e matapā ki he ngaahi tāpuaki ʻa e ʻOtuá pea mo e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. ʻOku ʻikai mahuʻinga ia pe ko hai kitautolu pe ʻoku tau ʻasi ngali māʻolunga atu ki tuʻa mo lahi ʻetau ngaahi tohi fakamoʻoni akó. Ko hotau mālohiʻangá mo ʻetau ʻamanakí, ʻa ʻetau loto fakatōkilalo pea fakavaivaiʻi kitautolu ki he ʻEikí, pea ʻalu fakataha ia mo ʻetau maʻu ha loto fakafetaʻí” (ʻi he Conference Report, Oct. 2003, 103–4; pe Liahona, Nōvema 2003, 98).

ʻEta 6:17. “Akonekina mei he Langí”

  • Ke “akonekina mei he langí” kuo pau ke tauhi ʻa e ngaahi fekaú pea moʻui taau ki he takaua mo e ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní. Naʻe fakamatalaʻi ʻa ʻEletā Lisiate G. Sikoti ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo kau ki he ngaahi tāpuakí ʻi hono akonekina ʻe he Laumālié: [“ ʻI he taimi kuo ʻohifo kotoa ai e ngaahi faingataʻá kiate koé, te ke ongoʻi ʻoku ʻi ai hao poupou. ʻE ueʻi koe ke ke ʻilo ʻa e meʻa ke faí. Te ke lava ʻo moʻui ʻi ha māmani moveuveu mo faingataʻa lahi ka ke kei maʻu pē e melinó. ʻE ueʻi koe ke ke ʻilo ʻa e meʻa ke faí pea maʻu ʻa e mālohi pe ivi ke fakahoko iá. Manatuʻi ʻa e talaʻofa ko ʻeni ʻa e ʻEikí … : ‘ ʻE akoʻi ʻa kimoutolu mei ʻolunga. Fakamāʻoniʻoniʻi ʻa kimoutolu [ʻa ia ko hono tauhi ʻeku ngaahi fekaú] pea ʻe fakakoloaʻi ʻa kimoutolu ʻaki ʻa e mālohi’ (T&F 43:16)” (ʻi he Conference Report, Apr. 1991, 44; pe Ensign, May 1991, 35).

ʻEta 7. Hū ʻa e Fekeʻikeʻí ki he Puleʻangá

  • Naʻe fakatokanga e tokoua ʻo Sēletí ki hono kakaí ʻe fakatupu ʻe he ʻi ai hanau tuʻí ʻa e pōpulá (vakai, ʻEta 6:22–23), pea naʻe hoko ia. Naʻe fakatou taki pōpula ʻe he kau angatuʻú ʻa e tuʻi ʻo e kau Sēletí ko Kipi pea kimui ange aí ko hono foha ko Sulé. Fakatokangaʻi ange ʻa e vave hono fakahoko ʻo e kikite ʻa e tokoua ʻo Sēletí.

    ʻOku fakamatala ʻa e vahe 7 ʻo e tohi ʻa ʻEtá ki he konga lahi ʻo e hisitōlia ʻo e kau Sēletí. Naʻe lekooti fakanounouʻi ʻe Molonai ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga pē ʻo e hisitōlia ko ʻení. Naʻá ne fakamamafaʻi ʻa e ngaahi meʻa naʻe faitatau ai hono kakai ʻoʻoná pea mo e ngaahi lēsoni ʻe fuʻu mahuʻinga lahi taha ki hotau kuongá.

ʻEta 7:6. Fakakaukau Fakasiokālafi meia Molonai

  • Naʻe fai ʻe Molonai ha kiʻi fakamatala nounou ʻo kau ki he fekauʻaki fakasiokālafi ʻa e ngaahi fonua ʻo e kau Sēletí mo e fonua ʻo e kau Nīfaí. “Ko ʻeni, ʻokú ne fakahaaʻi ‘naʻe ofi ʻa e fonua ko Moloní’ ʻo e kau Sēletí ‘ki he fonua ʻoku ui ko ʻAuha ʻe he kau Nīfaí.’ (ʻEta 7:6.) Neongo ko e fonua ko Moloní ko e kolomuʻa ia ʻo e kau Sēletí pea ko e fonua ʻo e kau Nīfaí ko ʻAuhá naʻe tuʻu fakatokelau ia ʻi he kavelemotu ʻo e fonuá, ʻoku pehē ko e konga lahi ʻo e sivilaise faka-Sēletí naʻe ʻi he tokelau ʻo e kavelemotu ʻo e fonuá” (Daniel H. Ludlow, A Companion to Your Study of the Book of Mormon [1976], 321–22).

ʻEta 7:23–27. Naʻe Tokanga ʻa e Kakai ʻo e Tuʻi ko Sulé ki he Ngaahi Fakatokanga ʻa e Kau Palōfitá

  • Naʻe fekauʻi ʻe he ʻEikí ha kau palōfita ke fakatokanga ki he kakai ʻo e puleʻanga ʻo Sulé ʻo makatuʻunga ʻi Heʻene angaʻofá mo ʻEne ʻaloʻofá. Ko e ʻuluaki taimí naʻa nau fehiʻa mo manukiʻi ʻa e kau palōfitá; neongo ia, naʻe maluʻi ʻa e kau palōfitá ʻaki ʻa e fanongonongo angatonu ʻa e tuʻí. Naʻe tokanga leva ʻa e kakai ʻo Sulé ki he ngaahi fakatokanga ʻa e kau palōfitá pea nau fakatomala, ko ia naʻe taʻofi ai ʻa e fakaʻauha naʻe mei hoko ko e ola ia ʻo ʻenau fakafisingaʻi ʻa e pōpoaki ʻa e kau palōfitá.

    Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻa e ʻuhinga ʻoku fakatokanga ai ʻa e ʻEikí ki Hono kakaí ʻi heʻenau faiangahalá: “Koeʻuhi ʻoku ʻofa ʻa e ʻEikí, ʻokú Ne ui maʻu pē ha kau tamaioʻeiki ke nau fakatokanga ki he kakaí ʻa e faingataʻa ʻe hoko maí. ʻOku faingataʻa mo mahuʻinga ange ʻa e ui ki he fakatokanga ko iá koeʻuhí ko e ngaahi fakatokanga mahuʻinga tahá ʻa e fakatokanga ko ia ki he ngaahi fakatuʻutāmaki ʻoku pehē ʻe he kakaí ʻoku ʻikai moʻoní” (ʻi he Conference Report, Oct. 1998, 40; pe Liahona, Sānuali 1999, 39).

ʻEta 7:23–27; 9:28–31. ʻOku Faʻa Fakafisingaʻi Maʻu Pē ʻa e Kau Palōfitá mo ʻEnau Ngaahi Pōpoakí

  • Ko e hā ʻoku faʻa manukiʻi ai mo fehiʻanekinaʻi e kau palōfitá? Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Lōpeti D. Heili ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

    “Kuo pau ke faʻa fai ʻe he kau palōfitá ha fakatokanga ki hono ngaahi kovi ʻo e maumauʻi ʻo e ngaahi fono ʻa e ʻOtuá. ʻOku ʻikai te nau malanga ʻaki ʻa e ngaahi meʻa ʻoku mālie ki he māmaní. …

    “Ko e hā nai ʻa e ʻuhinga ʻoku fakahā ai ʻe he kau palōfitá ʻa e ngaahi fekau ʻoku ʻikai manakoá mo kalanga ki he sosaietí ke nau fakatomala mei heʻenau fakaʻikaiʻi, liliu, mo ʻenau taʻetokanga ki he ngaahi fekaú? ʻOku mahinongofua ʻaupito hono ʻuhingá. ʻI he maʻu ʻe he kau palōfitá ha fakahaá, ʻoku ʻikai mo ha meʻa ke nau fai ka ko hono fakahā mo fakapapauʻi mai kuo fakahā mai ia ʻe he ʻOtuá ke nau fakahā ki he māmaní” (ʻi he Conference Report, Apr. 1996, 52; pe Tūhulu, Siulai 1996, 43).

  • Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā L. ʻAlatini Pota ʻo e Kau Palesitenisī ʻo e Kau Fitungofulú ha ʻuhinga ʻe taha ʻoku faʻa fakafisingaʻi ai ʻe he kakaí ʻa e akonaki ʻa e palōfitá. Naʻá ne fakamatala ki he maʻuhala ʻa e kakaí tokua ʻoku kaunoa ʻa e ngaahi fakatokanga fakapalōfitá ʻi heʻenau tauʻatāina ke filí: “ʻOku lāunga ha niʻihi tokua ko e taimi ʻoku lea ai ʻa e kau palōfitá ʻo fuʻu mahino mo hangatonú ʻoku nau toʻo tokua ai ʻetau tauʻatāiná. ʻOku tau kei tauʻatāina pē ke fili. Ka kuo pau ke tau tali ʻa e ngaahi nunuʻa ʻo ʻetau ngaahi fili ko iá. ʻOku ʻikai toʻo ʻe he kau palōfitá ia ʻetau tauʻatāiná. Ko ʻenau meʻa pē ʻoku faí ko e fakatokanga mai ʻi he ngaahi nunuʻa ʻo e fili ʻoku tau faí. Ka ʻoku mātuʻaki fakavalevale ke tau tukuakiʻi ʻa e kau palōfitá ʻi heʻenau fakatokangá” (ʻi he Conference Report, Oct. 1999, 82; pe Liahona, Sānuali 2000, 79).

ʻEta 8:1–12. Ngaahi Kautaha Fufū ʻi he lotolotonga ʻo e kau Sēletí

  • Naʻe kiʻi taʻofi fakataimi ʻe Molonai ʻene hiki fakamāʻopoʻopo ʻa e hisitōlia ʻo e kau Sēletí kae fai ha fakamatala lahi mo fakaʻāuliliki ki hono fokotuʻu ko ia ʻo e ngaahi kautaha fufuú ʻi he lotolotonga ʻo e kakaí ni. Naʻe fai pehē ʻa Molonai koeʻuhí naʻe fakatupu ʻe he ngaahi kautaha ko ʻení ʻa e tō fakaʻaufuli fakatouʻosi ʻa e ongo sosaieti ʻo e kau Sēletí mo e kau Nīfaí (vakai, ʻEta 8:21); ka ʻikai ke tau fakatomala, ʻe fakatupu ʻe he ngaahi kautaha fufuú ʻa e tō ʻo e sosaietí ʻi hotau taimí (vakai, veesi 23–25).

    ʻOku fakahā ʻe ʻEta 8:9 naʻe ako ʻe he kau Sēletí ʻo kau ki he ngaahi kautaha fufuú mei he ngaahi lekooti naʻe ʻomai ʻe heʻenau ngaahi tamaí mei he maama motuʻá. ʻOku malava ke ʻi he ngaahi lekōtí ni ha fakamatala ʻo e ngaahi fuofua kautaha fufū fakakuongamuʻá (vakai, Mōsese 5:29–33, 47–55). ʻOku tau ʻilo naʻe ʻi ai e ngaahi lekooti ʻa e kau Sēletí ʻo kau ki he “fakatupu ʻo e māmaní, kaeʻumaʻā foki mo ʻĀtama, mo ha fakamatala mei he taimi ko iá ʻo aʻu mai ki he fuʻu taua lahí” (ʻEta 1:3).

    Ko e palani ʻa ia naʻe fokotuʻu ange ʻe he ʻofefine ʻo Sēletí ke tokoni ki hono maluʻi ʻo e puleʻangá maʻa ʻene tamaí ʻokú ne fakahaaʻi ʻa e founga ʻe lava ʻe he kakai koví ʻo fakahoko ke ikunaʻi ʻaki ʻa e vaivai ʻo e tangatá. Naʻe ʻiloʻi lelei ʻe he ʻofefine ʻo Sēletí ʻa hono hoihoifua fakatāutahá, ʻo tatau pē mo e holi ʻa ʻEikisi kiate iá. ʻI heʻene loto vēkeveke ke tokoniʻi ʻene tamaí ke maʻu ʻa e mālohí mo e ikuná, naʻá ne loto lelei ke ne kau ʻi ha faʻufaʻu kākā.

ʻEta 8:18–25. Ngaahi ʻUlungāanga ʻo e Ngaahi Kautaha Fufuú

ʻEta 8:25. ʻOku Kākā ʻa Sētane pea Ko e “Tamai [Ia] ʻa e Ngaahi Loi Kotoa pē”

  • Ka ko e ʻEikí ko e “ ʻOtua koe ʻo e moʻoni, pea ʻoku ʻikai te ke loi” (ʻEta 3:12), ko Sētané “ko ha tokotaha loi talu mei he kamataʻangá” (T&F 93:25). Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí kia Mōsese, “Ko Sētane, ʻio, ko e tēvoló ko e tamai ʻa e ngaahi loi kotoa pē, ke kākaaʻi mo fakakuihi ʻa e tangatá, pea ke tataki pōpula ʻa kinautolu ʻi heʻene faʻitelihá, ʻio ʻa kinautolu kotoa pē ʻe ʻikai tokanga ki hoku leʻó” (Mōsese 4:4).

    Naʻe fakamatala ʻe ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē ko Sētane “mo e ngaahi laumālie ne muimui ki aí ʻoku nau kei kākaaʻi pē ʻa māmani. … ʻOku olopoto ʻa e ngaahi founga kākā ʻa Sētané: ʻa e mūsiká, heleʻuhilá mo e ngaahi mītia kehé, pea mo ha fakaʻalingalelei ʻo ha taimi fakafiefiá. Ko e taimi ʻoku ola lelei ai e loi ʻa Sētané ʻi hono kākaaʻi kitautolú, ʻoku tau moʻulaloa leva ki hono mālohí” (ʻi he Conference Report, Oct. 2004, 46; pe Liahona, Nōvema 2004, 43–44).

ʻEta 8:26. ʻE Lava ke Fakavaivaiʻi e Mālohi ʻo Sētané ʻaki e Anga-māʻoniʻoní

  • ʻI he lau ki he Nofotuʻí, naʻe pehē ai ʻe Nīfai “koeʻuhí ko e māʻoniʻoni ʻa e kakai ʻa e [ʻOtuá], ʻoku ʻikai maʻu ai ʻe Sētane ha mālohi; … he ʻoku nau nonofo ʻi he māʻoniʻoni, pea ʻoku pule ʻa e Tokotaha Māʻoniʻoni ʻo ʻIsilelí” (1 Nīfai 22:26). Naʻe hiki ʻe Molonai ʻo pehē ko e taumuʻa ʻe taha ʻo e fakahā e ngaahi founga ʻa Sētané ko e fakangata ʻa e angahalá kae hanganaki atu ki he taimi “ ʻe ʻikai ke maʻu ai ʻe Sētane ha mālohi ki he loto ʻo e fānau ʻa e tangatá, kae kehe ke lava ʻo fakalotoʻi ʻa kinautolu ke failelei maʻu ai pē” (ʻEta 8:26).

    Naʻe fakapapauʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá (1805–44): “ ʻOku ʻikai maʻu ʻe he tēvoló ha mālohi kiate kitautolu kae ʻoua pē kuo tau fakangofua ia; ko e momeniti pē ʻoku tau fakafepaki ai ki ha faʻahinga meʻa mei he ʻOtuá, ʻoku mālohi leva ʻa e tēvoló” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita [2007], 245).

ʻEta 9. Ko e Toumoliliu (Siakale) ʻo e Tuʻumālie Lahí mo e Faiangahala Fakamamahí

  • Fakatokangaʻi ange ʻi he ʻEta 9:5–12 ko e lahi ʻo e mafola ʻo e ngaahi kautaha fufuú naʻe toe fakatupunga ai ʻa e ʻauha ʻo e kakai tokolahi. ʻOku fakahaaʻi ʻe he Veesi 15–35 ha sīpinga ʻoku toutou fakahoko ʻi he kotoa ʻo e Tohi ʻa Molomoná:

    1. Naʻe fuʻu tuʻumālie ʻaupito ʻa e kakaí lolotonga e pule ʻi he māʻoniʻoni ʻa ʻĪmeila mo Kolianitumú (vakai, veesi 15–25).

    2. Naʻe kamata ke kau fakataha ʻa e kakaí ʻi he ngaahi kautaha fufuú pea nau tafoki ʻo faiangahala ʻi he taimi ne pule ai ʻa Hetí (vakai, veesi 26–27).

    3. Naʻe fekauʻi ʻe he ʻEikí ʻa e kau palōfitá ke fakatokanga ki he kakaí ʻi heʻenau faiangahalá (vakai, veesi 28).

    4. Naʻe fakafisingaʻi ʻe he kakai ʻo Hetí ʻa e kau palōfitá (vakai, veesi 29).

    5. Naʻe tō ʻa e fakamaau ʻa e ʻOtuá ki he kakaí (vakai, veesi 30–33).

    6. Naʻe fakavaivaiʻi ʻe he kakaí kinautolu pea nau fakatomala, pea naʻe toe tāpuekina kinautolu ʻe he ʻEikí (vakai, veesi 34–35).

    ʻI he uhouhonga ko ia ʻo e toumoliliu (siakale) ʻa e tuʻumālié mo e faiangahalá, naʻe fakahaaʻi ʻe he kau Sēletí ʻe lava ke tuʻumālie ha kakai pea nau moʻui anga māʻoniʻoni. ʻOku hangē naʻe lava ke nofo ʻa e kau Sēletí ʻi ha tuʻunga ʻo e anga māʻoniʻoní mo e tuʻumālié ʻi he taʻu ʻe 100 tupu (vakai, veesi 15–25). Naʻe anga māʻoniʻoni feʻunga ʻa e Tuʻi ko ʻĪmeilá ke mamata ki he ʻEikí (vakai, veesi 22). Ki ha fakatātā ʻokú ne fakatātaaʻi ʻa e toumoliliu ʻo e loto hīkisiá, vakai ki he “Ko e Siakale ʻo e Angatonú mo e Angahalá” ʻi he fakamatala fakalahí (peesi 475).

ʻEta 9:19. Fanga Monumanu ʻa e Kau Sēletí

  • Naʻe tohi ʻe ha tokotaha ako ʻo kau ki he fanga ʻelifānité ʻi he lotolotonga ʻo e kau Sēletí pea mo e ʻikai toe fai ha lau ki he fanga ʻelifānité kimui ʻi he lotolotonga ʻo e kau Nīfaí:

    [“ ʻOku ou tui ʻoku mahuʻinga hono fakafehoanaki ʻe he Tohi ʻa Molomoná ʻa e fanga ʻelifānité mo e kau Sēletí pē, neongo ʻoku ʻikai ha ʻuhinga mahino ʻa e ʻikai ke tatau ʻa e senituli hono nimá mo e hongofulu mā nimá K.M. Ko e meʻa pē ʻoku tau ʻiló kuo nau ʻauha ʻi he ngaahi feituʻu lahi ʻo ʻĒsiá ʻi ha vahaʻataimi, ʻo hangē ko ia naʻe hoko ʻi he Maama Foʻoú, ke muimui ki he Tohi ʻa Molomoná, ʻo tuku mai pē ʻa e ngaahi lekooti ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá kuo hiki ke fakamoʻoniʻi naʻa nau moʻui.”]

    ʻI hono aleaʻi tatau pē ko ʻeni ʻo e fanga ʻelifānité, naʻá ne fakamahino ha ʻuhinga mei he fakamatala ʻa Mākou Poló ʻo kau ki heʻene ngaahi fonongá. Naʻe hiki ʻe Mākou Polo ʻi heʻene fakamatala ko ʻení ʻo kau ki he ngaahi meʻa naʻe ʻikai ke angamaheni ki ai ʻi hono fonua tupuʻangá. Naʻe toki fakaʻaongaʻi ʻe Hiu Nipilī (Hugh Nibley) ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakalūkufua ʻo e meʻa ne aʻusia ʻe Poló ki he fanga monumanu ʻi he Tohi ʻa Molomoná ʻa ia ʻoku fakahingoa ʻi he Tohi ʻa Molomoná ka ʻoku ʻikai ke ʻiloa ia ʻi hotau sosaietí: “‘Naʻe lahi ʻaupito ʻa e ukameá, ʻakalumí, mo e ʻanitanikumí,’ ko e fakamatala ia ʻa Mākou Polo ki he kakai ʻo Kopianí. ‘Naʻa nau ngaohi e ngaahi sioʻata ukamea ne ngingila ʻaupito, lalahi, pea mātuʻaki fakaʻofoʻofa.’ Ko e meʻa mahuʻinga ke fakatokangaʻi hení ʻoku ʻikai ko e fuʻu ʻilo lahi ki he tuʻunga māʻolunga ʻo e ngaohi ukamea ʻi ʻĒsia Lotolotó, neongo ʻene mahuʻingá, ka ko e foʻi moʻoni ko ia ko e ʻikai ke fakapapauʻi ʻe ha taha pe ko e hā koā ʻa e meʻa ko ia ko e ʻakalumi mo e ʻanitanikumi. Naʻe ʻilo pē ia ʻe Mākou, ka koeʻuhí naʻe ʻikai maʻu ʻa e meʻá ni ʻi ʻIulope naʻe ʻikai leva ke ʻi ai hanau hingoa faka-uēsite pea ko e meʻa pē naʻe faí ko ʻene ui ʻaki pē honau hingoa totonú. Pea tatau pē ia mo e kulelomí mo e kūmomí ʻi he ʻEta 9:19. Naʻe ʻikai ʻilo ʻe he kau Nīfaí ia ʻa e hingoa ʻo e fanga monumanú ni, pea ko ia ai naʻe tuku ai pē ia ʻe Molonai ʻikai toe liliu, pe kapau naʻe ʻilo pē ia ʻe he kau Nīfaí, ta ʻoku ʻikai aʻu ki ai ʻetau ʻiló pea ko ia ai ʻi heʻetau leá ʻoku ʻikai ha hingoa ia ke fakahingoa ʻaki kinautolu. Naʻa nau hoko pē kinautolu ko e ‘tokolahi ʻo e fanga manu kehekehe ʻoku ʻaonga ke maʻu meʻatokoni mei ai ʻa e tangatá’” (Hugh W. Nibley, Lehi in the Desert and the World of the Jaredites [1952], 217–18).

ʻEta 10:5–8. Faiangahala mo e Anga-fītaʻa ʻa e Tuʻi ko Lipileikisí

  • ʻOku fakamatalaʻi ʻe he ʻEta 10:5–7 ʻa e pule ʻa e Tuʻi ko Lipileikisí. Naʻe tatau ʻaupito ʻene faiangahalá mo e ʻene toó mo e pule mo e tō ʻa e Tuʻi faiangahala ko Noá (vakai, Mōsaia 11). Fakatokangaʻi ange ʻa e ngaahi ʻulungāanga ko ʻeni ʻo e ongo tuʻí fakatouʻosi:

    Lipileikisi (ʻEta 10)

    Ngaahi ʻUlungāangá

    Noa (Mōsaia 11)

    Veesi 5

    Fuʻu anga-ʻuli

    Veesi 2

    Veesi 5

    Fakatukuhauʻi mamafa ʻa e kakaí

    Veesi 3

    Veesi 6

    Langa e ngaahi fale ʻataʻatā mo masani

    Veesi 8

    Veesi 7

    Moʻui he ngāue ʻa e niʻihi kehé

    Veesi 6

    Veesi 8

    Tamateʻi ʻe hono kakai ʻoʻoná

    Mōsaia 19:20

    Naʻe fakatokanga ʻa ʻĪsaia, “He ko e kau takimuʻa ʻo e kakaí ni ʻoku nau fakatupu ʻenau faihalá” (ʻĪsaia 9:16; 2 Nīfai 19:16). Naʻe fekauʻi kimui ʻe he tuʻi anga-māʻoniʻoni ko Mōsaiá hono kakaí ke ʻoua ʻe ʻai hanau tuʻi koeʻuhí “kuo fakatupu ha ngaahi angahala ʻa e kakai tokolahi ʻe he ngaahi angahala ʻa honau ngaahi tuʻí” (Mōsaia 29:31).

ʻEta 10:9–34. Ko Ha Tuʻunga Māʻolunga ʻo e Sivilaisé

  • Neongo ʻoku fakangatangata ʻa e lekōtí, ka ʻoku ʻomi ʻe he ʻEta 10 ha fakakaukau ki he tuʻunga māʻolunga ʻo e sivilaisé ʻa ia naʻe fiefia ai ʻa e kau Sēletí ʻi he malumalu ʻo e Tuʻi ko Lipí. Naʻe fakahā mai ʻe Molonai kiate kitautolu ʻa e ngaahi meʻá ni ʻo kau ki he tuʻunga ʻo ʻenau tuʻumālié:

    1. “Pea naʻa nau faʻa ngāue ʻaupito, pea nau fakatau mai mo fakatau atu mo fefakatauʻaki ʻiate kinautolu koeʻuhí ke nau maʻu ai ha koloa” (veesi 22).

    2. “Naʻa nau ngāue ʻi he faʻahinga kotoa pē ʻo e ukameá, ʻo nau ngaohi ʻa e koula, mo e siliva, mo e ukamea, mo e palasa, pea mo e faʻahinga ʻo e ngaahi ukamea kotoa pē. … Pea naʻa nau fai ʻa e faʻahinga ngāue fakatufunga lelei kotoa pē” (veesi 23).

    3. Naʻa nau maʻu “ ʻa e ngaahi silika, mo e līneni tuʻo-valevale; pea naʻa nau ngāue ʻi he faʻahinga tupenu kotoa pē” (veesi 24).

    4. “Naʻa nau ngaohi ʻa e faʻahinga meʻangāue kotoa pē ke ngoueʻi ʻa e kelekelé, ke keli mo tūtuuʻi ʻaki, mo utu mo huo, pea mo haha ʻaki” (veesi 25).

      ʻĪmisi
      Fefine ʻokú ne toʻo ʻa e uite kuo tuʻusí

      Robert Barret, © 1986 IRI

    5. “Naʻa nau ngaohi ʻa e faʻahinga meʻangāue kotoa pē, ʻa ia naʻa nau ngāueʻi ai ʻenau fanga monumanú” (veesi 26).

    6. “Naʻa nau ngaohi ʻa e faʻahinga mahafu tau kotoa pē. Pea naʻa nau ngāue ʻi he faʻahinga ngāue fakatufunga naʻe fuʻu faikehe ʻaupito” (veesi 27).

    Naʻe fakaʻosi ʻe Molonai ʻaki ʻene fakahā mai kiate kitautolu, “Pea koloto ke ʻi ai ha kakai ʻe tāpuekina ʻo lahi ange ʻiate kinautolu” (veesi 28).

Ngaahi Meʻa ke Fakakaukauʻí

  • Ko e hā hono ʻuhinga ʻo e pehē ke foaki hoʻo moʻuí ki he ʻEikí ʻo hangē ko e meʻa ne fai ʻe he kau Sēletí ʻi heʻenau fononga ki he fonua ʻo e talaʻofá?

  • Ko e hā e ngaahi ʻaloʻofa ongongofua ʻa e ʻEikí te ke lava ʻo ʻiloʻi ʻi hoʻo moʻuí? (vakai, ʻEta 6:12).

  • Ko e hā ha ngaahi maluʻi ʻoku malava ke ne tokoniʻi koe ke ke fakaʻehiʻehi ai mei he kākā ʻa Sētané?

Ngāue Ke Faí

  • Fakafehoanaki ʻa e fononga ʻoku fakamatalaʻi ʻi he ʻEta 6:2–12 ki heʻetau fononga ʻi he matelié.

  • Kumi e ngaahi veesi ʻi he ʻEta 8:13–26 ʻoku nau fakamatalaʻi ʻa e ngaahi fakatuʻutāmaki ʻo e ngaahi kautaha fufuú, pea fakanounouʻi e ngaahi fakatuʻutāmaki ko iá. Hili iá pea fakanounouʻi ʻa e faleʻi naʻe ʻomai ʻe Molonai kiate kitautolu ʻi he ngaahi veesi tatau pē ko iá.