‘Inisititiuti
Vahe 55: Molonai 8–9


Vahe 55

Molonai 8–9

Talateú

ʻI ha ʻaho ʻe liʻaki ai ʻe he kau muimui tokolahi ʻo Kalaisí ʻa e anga māʻoniʻoní ka nau muimui ki he ngaahi fakatauvele ʻa e māmaní, ko e hā leva e meʻa ʻoku ʻamanaki atu ʻe fai ʻe he kāingalotu faivelenga ʻo e Siasí? Naʻe fakamatala ʻe Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni (1899–1994) ʻo pehē: [“ ʻI he tohi fakaʻosi ʻa Molomona ki hono foha ko Molonaí, naʻá ne fai ai ha faleʻi ʻoku kaunga tonu ki hotau kuongá. Naʻe mamata fakatouʻosi e tamaí mo e fohá ki ha tō ʻa ha sivilaise faka-Kalisitiane kakato koeʻuhí naʻe ʻikai ke tauhi hono kakaí ki he ʻOtua ʻo e fonuá, ʻa ia ko Sīsū Kalaisi. Naʻe tohi ʻe Molomona ʻo pehē, ‘Pea ko ʻeni, ʻe hoku foha ʻofeina, neongo ʻenau loto-fefeká, ʻai ke ta ngāue faivelenga; he kapau te ta tuku ʻa e ngāué, ʻe ʻomi ʻa kitaua ki he fakahalaiá; he ʻoku ʻi ai ha ngāue ke ta fai lolotonga ʻokú ta ʻi he sinó ni ʻo e kelekelé, ke ta ikuna ʻa e fili ʻo e māʻoniʻoni kotoa pē, pea fakafiemālieʻi hota laumālié ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá’ (Molonai 9:6). ʻOku ʻi ai ha ngāue tatau ke ta fakahoko he taimí ni—ke ikunaʻi ʻa e filí pea fakafiemālieʻi hota laumālié ʻi he puleʻangá”] (ʻi he Conference Report, Oct. 1987, 104; pe Ensign, Nov. 1987, 85).

ʻI he fakaofiofi ke tāpuni ʻa e Tohi ʻa Molomoná, ʻokú ne fanongonongo ʻa e mālohi ʻo e Fakaleleí mo fakahaaʻi ʻa e faivelenga ʻa Molomoná ʻi he tuʻunga ʻo e anga māʻoniʻoní, neongo ne lolotonga vave ʻaupito e tō ʻa e kau Nīfaí ʻi he faiangahala mamafá. ʻOku fakahaaʻi ʻe he ngaahi tohi ʻa Molomona ki hono foha ko Molonaí ʻa e ngaahi nunuʻa taʻeleʻeia ʻo e angahalá pea mo e anga ʻo e taki ʻe he “ ʻikai ke nau toe maʻu ha ʻofá” ki he faiangahala ʻoku ʻikai mafakamatalaʻí. ʻOku ʻomi ʻe he Vahe 8–9 ʻo e tohi ʻa Molonaí ha fakakaukau mahuʻinga ki he mahuʻinga ʻo e moʻui ʻo fakatatau ki he ngaahi ʻuluaki tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí.

Fakamatalá

Molonai 8:1–8. ʻOku Tapui hono Papitaiso ʻe Fānau Īkí

  • ʻOku ʻi he Molonai 8 ha tohi naʻe maʻu ʻe Molonai mei heʻene tamai ko Molomoná, ʻa ia ʻokú ne tali ʻa e fehuʻi ko ia pe ʻe fie maʻu ke papitaiso ʻa e fānau īkí. Fakatokangaʻi ange naʻe makatuʻunga e tali ʻa Molomona ki he fehuʻi fakatokāteline ko ʻení mei he fakahā fakahangatonu kiate ia mei he ʻEikí. (vakai, Molonai 8:7). ʻOku fakahoko e ouau ʻo e papitaisó “ke fakamolemoleʻi ʻa e ngaahi angahalá” (T&F 49:13). Ka ʻoku ʻikai ha angahala ʻa e fānau īkí. Ko hono moʻoní, ʻoku ʻikai ke nau malava ke fakahoko ha angahala, pe lava ʻe Sētane ke ʻahiʻahiʻi kinautolu, ʻo hangē ko hono fakamatalaʻi ʻe he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá:

    “Kuo huhuʻi ʻa e fānau īkí talu mei hono ʻai ʻa e tuʻunga ʻo e māmaní ʻi hoku ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupú;

    “Ko ia ʻoku ʻikai te nau lava ʻo faiangahala, he ʻoku ʻikai tuku kia Sētane ʻa e mafai ke ʻahiʻahiʻi ʻa e fānau īkí kae ʻoua ke nau fakaʻau ʻo feʻunga ʻi hoku ʻaó ke ʻekeʻi meiate kinautolu ʻenau ngaahi ngāué” (T&F 29:46–47).

    Kuo ʻosi fokotuʻu ʻe he ʻEikí ʻa e taʻu motuʻa ʻoku kamata ai hono ʻekeʻi meiate kita ʻa e meʻa ʻokú te fai pe taʻefaí—ko e taʻu valú (vakai, LSS, Sēnesi 17:11; T&F 68:25). Ko kinautolu ʻoku nau papitaiso e fānau īkí ke toʻo e angahala motuʻá, pe ko e malaʻia ʻo ʻĀtamá, ʻo hangē ko hono ui ʻe he niʻihi, ʻoku nau fai peheé he ʻoku ʻikai mahino totonu kiate kinautolu e ʻOtuá mo ʻEne palaní (vakai, Molonai 8:8).

Molonai 8:8. “Ko e Fono ʻo e Kamú ʻOku Fakangata ia”

  • Naʻe folofola ʻa e ʻOtuá kia ʻĒpalahame, “Pea te u fokotuʻu ha fuakava ʻo e kamú mo kimoutolu, pea ʻe hoko ia ko ʻeku fuakava ʻiate au mo kimoutolu, pea mo homou hakó, ʻi honau ngaahi toʻu tangatá; koeʻuhí ke mou ʻiloʻi ʻo aʻu ki he ngataʻangá ʻoku ʻikai ke ʻekeʻi mei he fānaú ʻa ʻenau ngaahi ngāué ʻi hoku ʻaó kae ʻoua ke nau taʻu valu” (LSS, Sēnesi 17:11). Naʻe toe folofola ʻa e ʻOtuá kia ʻĒpalahame ko e kamú ko “e fakaʻilonga ia ʻo e fuakava kiate au mo kimoutolu” (Sēnesi 17:11). Ko ia, naʻe tākiekina ʻe he laumālie ʻo e hē mei he moʻoní ʻa e kakai tokolahi ʻi he kuonga muʻá ke nau tui ko e kamú naʻe fie maʻu ia ke fai ke fakatoputapuʻi ai ʻa e fānau tangatá.

    Naʻe ʻikai fakataumuʻa ʻa e fono ʻo e kamú ke tuʻuloa. Naʻe fakahā ʻa e folofola ʻa e Fakamoʻuí kia Molomona: “Ko e fono ʻo e kamú ʻoku fakangata ia ʻiate au” (Molonai 8:8). ʻOku fakamatala ʻe he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ʻa e ʻuhinga naʻe fakangata ai ʻa e fono ʻo e kamú (vakai, T&F 74:2–7).

Molonai 8:9–15. Ko e Papitaiso ʻo e Fānau Īkí “ko e Manuki Mamafa ʻi he ʻAo ʻo e ʻOtuá”

  • Naʻe malangaʻi fefeka ʻe Molomona ʻa hono papitaiso ʻo e fānau īkí. Naʻá ne pehē ko e “manuki mamafa ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá, ke mou papitaiso ʻa e fānau īkí” (Molonai 8:9). Naʻe ako ʻaki ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá (1805–44) ʻo pehē ʻoku fakafepakiʻi ʻe he papitaiso ʻo e fānau īkí ʻa e ʻulungāanga ʻo e ʻOtuá mo e mālohi fai fakahaofi ʻo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí: [“Ko e tokāteline ʻo e papitaiso ʻo e fānau īkí, pe afuhi kinautolú, pe kuo pau ke nau tetetete ʻi helí, ʻoku ʻikai ko ha tokāteline moʻoni, ʻoku ʻikai poupouʻi ʻe he Folofolá, pea ʻoku ʻikai ke taau ia mo e ʻulungāanga ʻo e ʻOtuá. ʻOku huhuʻi e fānau kotoa pē ʻaki ʻa e taʻataʻa ʻo Sīsū Kalaisí, pea ko e taimi pē kuo mavahe atu ai ʻa e fānaú mei he māmani ko ʻení, ʻoku ʻave kinautolu ki he fatafata ʻo ʻĒpalahamé” (History of the Church, 4:554).

Molonai 8:22–24. “ ʻA Kinautolu Kotoa pē ʻOku ʻIkai Maʻu ʻa e Fonó”

  • ʻOku tokolahi ha kakai ʻoku nau moʻui pea mate mo teʻeki ai pē ke ʻilo ʻa e fono ʻa Kalaisí. Ko e kakai peheé ʻe akoʻi kiate kinautolu ʻa e ongoongoleleí ʻi he maama ʻo e ngaahi laumālié. Te nau maʻu ai ʻa e faingamālie ke ngāueʻi ʻenau tuí mo fakatomalaʻi ʻenau ngaahi angahalá. ʻOku fakafofongaʻi ʻe he kakai moʻui ʻi he māmaní ʻa hono fakahoko ʻo e ngaahi ouau ʻoku fie maʻu maʻanautolú, pea te nau maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e fakamoʻuí.

    ʻĪmisi
    Malanga ʻa Kalaisi ʻi he maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié

    © 1985 Robert Barrett

    Ko kinautolu ʻoku ʻikai malava ke mahino ki ai ʻa e ongoongoleleí ʻoku ʻikai ke nau kau ʻi he ʻekeʻi meiate kinautolu ʻa e meʻa ʻoku nau fai pe taʻefaí. ʻOku nau hangē pē ko e fānau īkí, ʻoku nau “moʻui ʻia Kalaisi” (Molonai 8:12; vakai foki, T&F 29:49–50).

    Naʻe fakamatala ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita (1876–1972) ʻo pehē: [“ ʻOku huhuʻi kinautolu ʻo ʻikai papitaiso pea te nau ʻalu ki he nāunau fakasilesitiale ʻo e ʻOtuá, ʻa ia, ʻoku tau tui, ʻe toe fakafoki mai ʻi ai kiate kinautolu honau potó pe ngaahi meʻa kehe naʻe taʻekakató ʻo fakatatau ki he ʻaloʻofa mo e fakamaau totonu ʻa e Tamaí”] (Answers to Gospel Questions, comp. Joseph Fielding Smith Jr., 5 vols. [1957–66], 3:21).

Molonai 8:25–26. “Angamaluú mo e Loto Fakatōkilaló”

  • Naʻe fakamatalaʻi ʻe Molomona e fehokotaki ʻa e tui kia Kalaisí, fakatomalá, papitaisó, meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, mo e fakamolemoleʻi ʻo e angahalá. Naʻá ne akoʻi ko e fakamolemoleʻi ʻo e angahalá ʻoku maʻu ia mei he angamaluú mo e loto fakatōkilaló, pe loto māʻulaló.

    Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Felenisisikou J. Viniasi ʻo e Kau Fitungofulú ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi ʻulungāanga ʻo ha taha angamalū mo loto faktōkilalo: “Ko e tokotaha ko ia ʻoku angamalū mo loto fakatōkilalo pea fiefia ʻi he takaua ʻo e Laumālie Māʻoniʻiní, he ʻikai ke ne maʻu ʻe ia ha holi ke fakaʻitaʻi pe fakalotomamahi ki ha taha, pea he ʻikai ke ne ongoʻi ʻoku uesia ia ʻe ha fakatupu loto mamahi ʻe fai ange kiate ia. Te ne ʻofa mo fakaʻapaʻapaʻi hono malí mo ʻene fānaú, pea ʻe lelei ʻa hono vā mo e tokotaha kotoa pē ʻe feohi mo iá. ʻI he taimi ka ne ka hoko ai ki ha tuʻunga fakatakimuʻa ʻi he Siasí, te ne fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni tatau mo ia ʻokú ne fai ʻi ʻapí, ʻo fakahaaʻi ai ʻoku ʻikai ke kehe hono ʻulungāanga he taimi ʻoku ʻi ʻapi aí, mei he taimi ʻokú ne feohi ai mo e kāingalotu ʻo e Siasí” (ʻi he Conference Report, Apr. 2004, 40; pe Liahona, Mē 2004, 39–40).

Molonai 8:28–29. “Kuo Tuku ʻe he Laumālié ʻa ʻEne Fāinga mo Kinautolú ”

  • Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī (1915–85) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻe mole mei he tangatá mo e fefiné ʻa e takaua ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní kapau te nau fakafisingaʻi ʻa e maama mo e ʻilo ʻo e ongoongoleleí: “ ʻOku fili ʻa e tokolahi ke ʻaʻeva ʻi he ngaahi hala fakakakanó mo fakafepaki ki he ngaahi ueʻi ʻa e Laumālié. ʻOku faingofua ke fakaʻauha ʻa e ʻatamai ʻo ha taha ʻi he taimi ʻe mavahe ai ʻa e tākiekina ʻa e Laumālié pea he ʻikai ke toe ʻilo pe tokanga ʻa e tangatá ki ha faʻahinga meʻa ʻoku lelei mo fakamāmaʻi ia. ‘ ʻE ikai fāinga maʻu ai pē ʻa hoku Laumālié ke ueʻi hake ʻa e tangatá, ʻoku folofola ʻe he ʻEiki ʻo e Ngaahi Kau Taú. T&F 1:33 (A New Witness for the Articles of Faith [1985], 260).

Molonai 9:3–5. ʻItá

  • Naʻe tohi ʻe Molomona ʻo pehē naʻe “tekelili mo ʻita” ʻa e kau Nīfaí (Molonai 9:4) kiate ia ʻi heʻene lea mahino kiate kinautolu ʻaki ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá. ʻOku hoko maʻu pē ʻa e tali ko iá ʻi he ngaahi sīpinga fakafolofola kehé kiate kinautolu kuo fakafefeka honau lotó ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e anga māʻoniʻoní. Naʻe fakafisingaʻi ʻe he kau Sēletí ʻa ʻEta pea nau fekumi ke tāmateʻi ia (vakai, ʻEta 13:22). Naʻe fekumi ʻa e kakai naʻe nofo ʻi Selusalemá ki he moʻui ʻa Līhaí (vakai, 1 Nīfai 1:19–20). Naʻe fuʻu ʻita ʻaupito ʻa e kau anga taʻemāʻoniʻoni ʻi ʻAmonaihaá ko ia ne nau tutu ʻa e kakai naʻe tuí mo ʻenau ngaahi folofolá kotoa (vakai, ʻAlamā 14). ʻOku fakahaaʻi ʻe he faʻahinga tali ko ʻeni ki he folofola ʻa e ʻOtuá ha tuʻunga māʻolunga ʻo e faiangahalá ʻa ia ʻoku faʻa muʻomuʻa maʻu pē ʻi he fakaʻauha fakaʻaufuli ʻo e ngaahi koló pe sosaietí.

  • ʻOku tui ʻa e kakai tokolahi ʻi hotau ʻahó ʻoku nau moʻulaloa ki heʻenau ʻitá. Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Lini G. Lōpini ʻo e Kau Fitungofulú ʻoku lava ke tau fili pe te tau tali ʻaki e ʻitá pe ʻikai:

    “Ko ha konga kākā ʻa e founga ko ʻeni [ʻa Sētané] ʻa ʻene fakamavahevaheʻi ʻa e ʻitá mei he tauʻatāina ke filí, ʻo ne ʻai ke tau tui ʻoku ʻikai ke tau mapuleʻi ʻetau ongó. Kuo tau faʻa fanongo ki he pehē, ‘Ne ʻikai ke u toe lava ʻo mapuleʻi au.’ Ko e fakapoʻulí ko ha faʻahinga lea kuo tali ʻo hoko ia ko ha kananga ʻiloa. Ko hono ʻuhinga ʻo e ‘ʻikai mapuleʻí’ ko e ‘ʻikai palani ki ai,’ ‘fakatuʻupakē,’ ‘tupukoso,’ ‘ʻikai ko hoto foʻui’—ko e kiʻi taʻetokanga pē mahalo kae ‘ʻikai ko hato foʻui.’

    “‘Naʻá ne fakaʻitaʻi au.’ Ko ha toe kupuʻi lea ʻeni kuo tau fanongo ai, ʻo hāsino mei ai ʻa e taʻemapuleʻí pe tauʻatāina ke filí. Ko ha faʻahinga loi ʻeni kuo pau ke tekeʻi. ʻOku ʻikai fakaʻitaʻi kitautolu ia ʻe ha taha. ʻOku ʻikai ha taha ia te ne fakaʻitaʻi kitautolu. ʻOku ʻikai fakamālohiʻi kitautolu. He ko e ʻitá ko ha fili ʻiloʻilo pau pē ia, [ko ha fili; ko ia, ʻoku tau lava ʻo fili ke ʻoua te tau ʻita.] ʻOku tau fili pē!

    Ko kinautolu ko ia ʻoku nau pehē, ‘ ʻOku ʻikai ke u lava ʻe au ʻo fai ha meʻá,’ ka ko e tali ʻeni ia ʻa e tangata faʻu tohi ko ia ko Viliami Uilipengi ki aí, ‘Laulaunoa.’

    “‘Ko e fakapoʻulí, … mapuleʻi ʻo e ʻitá, talanoa ki aí, lea leʻo lahí mo e kaikailá, ko ha ngaahi tōʻonga pē ia ʻoku ako ʻi heʻetau fekuki mo e ʻitá. ‘ ʻOku tau fili maʻu pē ʻa e meʻa ko ē ne faingofua taha kiate kitautolu he kuo hilí. ʻOku tau fakatokangaʻi nai ʻa e hāhāmolofia ke tau ʻita ʻi ha fehālaaki mai hotau pule ngāué, ka ko e hā hono lahi ʻo ʻetau fai pehē ʻi ha fakatupu ʻita mai hatau kaumeʻa pe ko hotau fāmilí?’ (‘The New Obscenity,’ Reader’s Digest, Dec. 1988, 24; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí)” (ʻi he Conference Report, Apr. 1998, 105; pe Tūhulu, Siulai 1998, 98).

Molonai 9:5. Ko e Mole ʻa e ʻOfá

  • Ko e taha ʻo e ngaahi ola fakamamahi ʻo e ʻitá mo e faiangahalá ko e mole ʻa e Laumālié. ʻI he taimi ʻoku hoko ai ʻení, ʻoku akoʻi mahino mai ʻe he Tohi ʻa Molomoná ʻoku mole ai pē mei he taha ko iá ʻa e malava ke ʻofa ki he niʻihi kehé. Ko e meʻa ʻeni ne hoko ki he kau Nīfai ne faiangahalá. ʻOku taki atu ʻe he mole ko ʻeni ʻa e ʻofá ki he faʻahinga meʻa hangē ko e vete malí, ngaohikoviá, mo e liʻakí, ʻa ia ko e ngaahi palopalema kotoa ia ʻo e taʻemapuleʻí ʻi hotau ʻahó ni.

    Naʻe fakamatala ʻe ʻEletā Tēvita E. Solenisoni ʻo e Kau Palesitenisī ʻo e Kau Fitungofulú ʻa e founga ʻe lava ke mole ai ʻa e ʻofá mei hotau ngaahi ʻapí: “Hangē ko ia ʻoku manakoa he anga fakafonua ʻo e kuonga ní, ʻoku fakasiʻisiʻi ai ʻa e ngaahi ʻulungāanga fisifisimuʻa ia ko e faʻa fakamolemolé mo e angaʻofá, kae poupouʻi ai ʻa e manukí, ʻitá pea mo e fakaanga fefeká. Kapau he ʻikai ke tau tokanga, te tau moʻulaloa ki he ngaahi tōʻonga moʻui ko ʻení ʻi hotau ngaahi ʻapí mo hotau ngaahi fāmilí, pea vavé ni pē haʻatau fakaangaʻi hotau uaifí, ʻetau fānaú pea mo hotau kāingá. ʻOua muʻa naʻa tau fakamamahiʻi ʻa e niʻihi ʻoku tau ʻofa aí ʻaki ʻetau fakaanga siokitá! ʻE lava ʻe he fanga kiʻi fekeʻikeʻi pe fakaanga iiki ʻi hotau ngaahi fāmilí, ʻo kapau he ʻikai ke taʻofi, ke ne fakaʻauha ʻa e ngaahi fetuʻutakí pea vave ai e hoko mai ʻa e mavahevahé, ngaohikoviá pea mo vete malí. Ka, … kuo pau ke tau ʻfakatovave leva’ ke holoki ʻa e fekeʻikeʻí, fakatatafi atu e manukí mo e fakaangá pea toʻo atu mo e ongoʻi tāufehiʻá pea mo e ʻitá. ʻOku ʻikai fie maʻu ke tau fakakaukauʻi hano fakahoko ʻo e ngaahi anga kovi ko ʻení—ʻio, naʻa mo ha ʻaho pē taha” (ʻi he Conference Report, Apr. 2003, 10; pe Liahona, Mē 2003, 11).

Molonai 9:9. Ko e Angamaʻá mo e Anga māʻoniʻoní “ ʻOku Mahuʻinga mo Lelei Taha ʻi he Meʻa Kotoa pē”

  • Naʻe pehē ʻe Molomona ko e angamaʻá mo e anga māʻoniʻoní “ ʻoku mahuʻinga mo lelei taha ʻi he meʻa kotoa pē” (Molonai 9:9). Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Kotoni B. Hingikelī (1910–2008) ʻa e mahuʻinga ʻo e tauhi ʻo e angamaʻá:

    “Ko ha kiʻi lea nounou pē ʻeni ki he palopalema angamaheni mo faingataʻa taha kiate kimoutolu kau talavou mo e kau finemuí ke mou matuʻuakí. Ko hoʻomou fetuʻutakí. ʻOku mou fekuki heni mo e taha ʻo e ngaahi ongo mālohi taha ʻi he meʻa kotoa pē. Ko e loto moʻoni pē ke moʻui ʻakí te ne lava ke matuʻuakí.

    “Kuo ngaohi ʻe he ʻEikí ke tau hā fakamānako ki he niʻihi kehé koeʻuhí ko ha taumuʻa maʻongoʻonga. Ka ʻe lava ke hoko ʻa e ongo fakamānako ko ʻení ko ha efuefuʻi mahafu kapau he ʻikai mapuleʻi. ʻOku fakaʻofoʻofa kapau ʻe ngāue ʻaki ia ʻi he founga totonú. Ka ʻoku fakamate kapau he ʻikai mapuleʻi. …

    “ ʻE hoku ngaahi kaumeʻa ʻofeina, fekauʻaki mo e feʻauakí, ʻoku mou ʻosi ʻilo ʻa e meʻa ʻoku totonú. ʻOku mou ʻilo ʻa e taimi ʻoku mou ʻaʻeva ai ʻi he potu ʻoku fakatuʻutāmakí, he ʻoku faingofua ai ke humu ʻo tō ki he luo ʻo e faiangahalá. ʻOku ou kole fakamātoato atu ke mou tokanga, tuʻu ʻo mamaʻo mai mei he lilifa ʻo e angahalá he ʻoku faingofua ke tō ki ai. Tauhi kimoutolu ke mou maʻa mei he fakapoʻuli mo e fakamamahi ʻo e angahala feʻauakí. ʻAʻeva ʻi he huelo ʻo e laʻā ʻo e nonga ko ia ʻoku haʻu mei he talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻEikí.

    “ ʻI he taimi ní, kapau kuo ʻi ai ha taha ne kolosi atu ʻi he lainé, pea mahalo kuó ne faiangahala, ʻoku ʻi ai nai ha toe ʻamanaki kiate koe? ʻOku ʻi ai. Ko e fē pē ha feituʻu ʻoku hoko ai ʻa e fakatomala moʻoní, ʻe ʻi ai mo e fakamolemolé. ʻOku kamata ʻaki ia ʻa e lotu. Kuo folofola ʻa e ʻEikí, “Ko ia ia kuó ne fakatomala mei heʻene ngaahi angahalá, ʻoku fakamolemoleʻi ia, pea ko au ko e ʻEikí, ʻoku ʻikai te u toe manatu ki ai” (T&F 58:42). Vahevahe hoʻo kavenga mafasiá mo hoʻo mātuʻá kapau te ke lava. Vete ki hoʻo pīsopé, ʻi he meʻa kotoa pē, he ʻoku ʻi ai ke tokoni atu” (“Ko ha Faleʻi mo ha Lotu ʻa e Palōfitá maʻá e Toʻu Tupú” Liahoan, ʻEpeleli 2001, 38–39).

  • Kapau kuó ke hoko ko ha tokotaha kuo ngaohikovia fakasekisuale, fakapapauʻi ʻoku ʻikai te ke maumauʻi e fono ʻo e angamaʻá. Naʻe fakamatala ʻe ʻEletā Lisiate G. Sikoti ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē:

    [“ʻOku ou fakamoʻoni ʻi he loto māluʻia ko e taimi ʻoku fakamamahiʻi ʻaupito ai koe ʻe ha taha ʻaki haʻane fakamālohi, angakovi, pe fakamalaʻia fakamamahi ka ʻoku ʻikai te ke loto ki ai, ʻoku ʻikai haʻo kaunga ki ai pea kuo pau ke ʻoua naʻá ke ongoʻi halaia ai. Mahalo pē ʻe ʻilonga ha ngaahi patepate ʻi hono ngaohikovia koé, ka ko e ngaahi patepate ko iá ʻoku ʻikai fie maʻu ke tuʻuloa. ʻI he palani taʻengatá, ʻi he taimi ʻa e ʻEikí, ʻe lava ke moʻui ʻa e ngaahi kafo ko iá ʻi hoʻo fakahoko hoʻo kongá. …

    “Kapau ʻoku lolotonga ngaohikovia pe naʻe ngaohikovia koe he kuohilí, fekumi he taimí ni ki ha tokoni. …

    “Talanoa ʻi he loto falala ki hoʻo pīsopé. ʻOku fakaʻatā ia ʻe hono uiuiʻí ke ne hoko ko ha meʻangāue ʻa e ʻEikí maʻau. Te ne ʻoatu ha fakavaʻe fakatokāteline ke fakahinohinoʻi koe ke ke fakaakeake. Ko e mahino mo hono fakaʻaongaʻi ʻo e fono taʻengatá te ne ʻoatu ʻa e fakamoʻui ʻokú ke fie maʻú. ʻOkú ne maʻu ʻa e totonu ke ueʻi fakalaumālie ia ʻe he ʻEikí maʻau. Te ne lava ʻo fakaʻaongaʻi hono lakanga fakataulaʻeikí ke tāpuakiʻi koe’] (ʻi he Conference Report, Apr. 1992, 44; pe Ensign, May 1992, 32).

Molonai 9:18–20. “ ʻIkai Te Nau Toe Maʻu Ha ʻOfa”

  • Naʻe fakamatalaʻi ʻe Molomona ki hono foha ko Molonaí ʻa e tuʻunga fakalaumālie fakamamahi ʻo hona kakaí. Naʻá ne fakamanatu kia Molonai naʻe “ ʻikai ke ʻiate kinautolu haʻanau ngaahi tefitoʻi moʻoni, pea ʻoku ʻikai te nau toe maʻu ha ʻofa” (Molonai 9:20). Naʻe fakamatala ʻe ʻEletā Niila A. Mekisuele (1926–2004) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ko e ʻikai ko ia ke fakaongoongo ki he ngaahi ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní mo ʻikai ke tauhi e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá te ne lava ʻo taki kitautolu ki he tuʻunga ko ʻení:

    “ ʻOku puleʻi ʻe heʻetau malava ke ongoʻí hotau ʻulungāangá ʻi he ngaahi founga lahi, pea ʻi he ʻikai ke tau fai ha ngāue ʻi he taimi ʻoku ueʻi ai kitautolu ʻe heʻetau ngaahi ongó ke fai leleí, ʻoku tau tāmateʻi leva ʻa e malava ko ia ke ongoʻí. Ko e mālohi ongongofua ʻo Sīsū ki he ngaahi fie maʻu ʻa e niʻihi naʻe ʻiate Iá naʻe malava ai ke Ne tali ʻaki e ngāué.

    “ ʻI he tafaʻaki ʻe taha ʻo e tuʻunga fakalaumālié ʻoku ʻi ai ʻa e kakai hangē ko e ongo taʻokete faihala ʻo Nīfaí; naʻe ʻilo ʻe Nīfai ʻa e fakautuutu ʻo ʻena ongongataʻa ki he ngaahi meʻa fakalaumālié: ‘Kuo [folofola] ʻa e [ʻOtuá] kiate kimoua ʻi he kihiʻi leʻo siʻi, ka naʻe ʻikai te mo lava ʻo ongoʻi, ʻo ʻikai ai te mo ongoʻi ʻa ʻene ngaahi leá’ [1 Nīfai 17:45].

    “ ʻI he fuʻu lahi ʻetau fakahoko e fehālākí, ʻoku vaivai leva hotau ʻatamai fie fanongo ki he Laumālié pea ʻe ʻikai lava ke tokoniʻi kitautolu ʻaki ha founga fakamatelie. ʻOku lava ke hoko ʻeni ki he ngaahi sivilaisé kotoa. ʻI he tautapa ʻa Molomona ki hono foha ko Molonaí, naʻá ne fakatokangaʻi ʻa e hōloa ʻa e kakai Nīfaí. ʻOku kau he ngaahi fakaʻilongá ʻa e mamafa ʻo ʻenau faiangahalá he naʻá ne fakamatalaʻi hono kakaí ʻo pehē ‘ʻoku ʻikai te nau toe maʻu ha ʻofa’ [Molonai 9:20]. Naʻe mamahi ʻa e ʻAposetolo ko Paulá ʻi hono fakaʻauha ʻi he holi kovi fakakakano ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi ʻEfesoó koeʻuhí he kuo nau fakatupulaki ʻa e faʻahinga ongongataʻa fakakina pehē he naʻe ʻikai ʻke nau toe maʻu ha ʻofa’ [ʻEfesō 4:19]. ʻOku ʻikai ke toe ongoʻi ʻe ha sosaieti kuo tofanga ʻi he angahala fakasekisualé ʻa e ngaahi fie maʻu ʻa hono kau mēmipa kuo uesiá koeʻuhí, lolotonga hono fie maʻu ke fakatupulaki ʻa e ʻofa ke vakai atu ki tuʻá, ʻokú ne fakatafoki ʻa e tangatá ke siokita ʻo hanga ki loto. Ko e hūngataʻa ʻa e ngaahi ueʻi ʻo e kihiʻi leʻo siʻi ʻo e ʻOtuá ʻoku toe ʻuhinga foki ia ʻoku ʻi ai hotau telinga ka ʻoku ʻikai lava ke tau fanongo, ʻo ʻikai ngata pē ʻi he ngaahi ueʻi ʻa e ʻOtuá, kae pehē foki ki he tautapa ʻa e tangatá”] (A Time to Choose [1972], 59–60).

  • Naʻe fakatokanga mai kiate kitautolu ʻa Palesiteni Poiti K. Peeka, ko e Palesiteni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo kau ki ha tupulaki ‘o ha anga fakaonopooni te ne taki atu ki ha mole ʻa e Laumālié:

    [“ ʻOku tupu fakautuutu ʻa e longoaʻa ʻa e māmaní. ʻOku ʻaiʻainoaʻia mo fakalālāfuaʻa ange pea fakapalakū ʻa e valá mo e teuteú pea mo e ʻulungāangá. Ko e ngaahi fasi taʻetāú, mo hono lea palakū ‘oku tā mei he ngaahi fuʻu meʻa leʻo lahi kae ulo fetapaki hono māmá, ko e tōʻonga ia ʻo e faitoʻo konatupú. ʻOku tali mo tākiekina lahi ʻe he kehekehe ʻo e ngaahi meʻá ni ʻa hotau toʻu tupú. …

    “Ko e fakahehema ko ʻeni ki he longoaʻa lahi angé, fakafiefia lahi angé, fakakikihi lahi angé, siʻisiʻi ange hono mapuleʻi kitá, mo hono fakaʻapaʻapaʻi kitá, mo e anga-māú ʻoku ʻikai ke hoko fakatuʻupakē pe taʻe halaia pe ʻikai hano fakatuʻutāmaki.

    “Ko e ʻuluaki tuʻutuʻuni ʻe fakahoko ʻe ha komanitā ʻi ha feinga ke fai ha ʻohofi fakakautau ko e tāpuni ʻa e ngaahi halanga fetuʻutaki ʻo kinautolu ʻoku fakataumuʻa ke ne ikunaʻí.

    “ ʻOku fenāpasi ʻa e taʻeʻapasiá mo e ngaahi taumuʻa ʻa e filí ʻi hono fakafaingataʻaʻiaʻi ʻa e ngaahi hala pelepelengesi ʻo e maʻu fakahaá ʻi he ʻatamaí mo e laumālié fakatouʻosi”] (ʻi he Conference Report, Oct. 1991, 28; pe Ensign, Nov. 1991, 22).

Molonai 9:25. “[Ko] e ʻAmanaki Lelei ki Hono Nāunaú”

  • Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Niila A. Mekisuele ko e ʻamanaki lelei ne lea ki ai ʻa Molomoná ʻoku fehokotaki ia mo e tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí:

    “ ʻOku kau ʻi heʻetau ngāue fakaʻaho ʻaki ko ia ʻa e foʻi lea ko e ʻamanaki leleí ʻa e founga ʻoku tau ʻ ʻamanaki ai ke tau aʻu ki ha feituʻu pau ʻi ha taimi paú. ʻOku tau ‘ ʻamanaki’ ʻe toe lelei ange ʻa e tuʻunga fakaʻekonōmika ʻo e māmaní. ʻOku tau ‘ ʻamanaki’ atu ki ha ʻaʻahi mai ha taha ʻoku tau ʻofa aí. ʻOku hanga ʻe he ngaahi meʻa ko iá ʻo fakataipe mai ʻetau fiefiá mo fakaofiofiʻi mai ʻetau ngaahi ʻamanakí.

    “ ʻOku faʻa hanga ʻe he ngaahi meʻa fakamamahi ʻo e moʻuí ʻo fakafofongaʻi mai ʻa e nunuʻa ʻo ʻetau tōnounoú mo e ʻamanaki tōnoá. Ka neongo ia, ʻoku ou fie lea ʻi he mātuʻaki fuʻu fie maʻu ko ia ke ʻi ai ha ʻamanaki leleí.

    ʻĪmisi
    Ko Kalaisi ʻokú ne pukepuke ʻa e tokotoko fakatauhisipí

    “Ko e ʻamanaki taupotu tahá ʻoku kehe ia. ʻOku fehokotaki ia mo Sīsū pea mo e ngaahi tāpuaki ʻo e Fakalelei kāfakafá, ngaahi tāpuaki ʻoku maʻu ʻi he Toetuʻu kakató pea mo e ngaahi faingamālie mahuʻinga ʻoku teuaki mai maʻatautolú, ʻa ia ko e tauʻatāina ʻi he taimi ʻo e fakatomalá, pea fakafaingamālieʻi ai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ui ʻe he folofolá ʻko e ʻamanaki ʻoku mālohi haohaoá’ (2 Nīfai 31:20).

    “Naʻe fakapapauʻi mai ʻe Molonai: ‘Ko e hā ʻa e meʻa ke mou ʻamanaki lelei ki aí? Vakai, ʻoku ou pehē iate kimoutolu te mou maʻu ʻa e ʻamanaki leleí ʻi he fakalelei ʻa Kalaisí’ (Molonai 7:40–41; vakai foki, ʻAlamā 27:28). Ko ia ʻoku ʻikai kau fakataha ʻa e ʻamanaki taupotu tahá ia mo e ngaahi meʻa ʻoku ʻauhá, ka ʻoku kau fakataha ia mo e ngaahi meʻa ʻoku taʻe-faʻa-mate mo taʻengatá!” (ʻi he Conference Report, Oct. 1998, 77; pe Liahona, Sānuali 1999, 74–75).

Molonai 9:26. Ko e ʻAloʻofa ʻa e ʻOtua ko e Tamaí mo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí

  • Naʻe ʻilo ʻe Molomona naʻe taulōfuʻu e ngaahi faingataʻa ne fehangahangai mo Molonaí tupu mei he faiangahala ʻa e kau Nīfaí. Ka naʻe toe ʻilo foki ʻe Molomona ʻe lava pē ʻe Molonai ʻo kātakiʻi ʻaki ʻa e tokoni ʻo e ʻaloʻofa fakalangí. ʻOku fakamatala ʻe he Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí ʻoku ʻomi ʻe he ʻaloʻofá ha mālohi ke matuʻuaki ʻaki ʻa e ngaahi faingataʻa fakaʻaho ʻo e moʻuí:

    “ ʻOku ʻuhinga ʻa e foʻi lea ʻaloʻofá (grace), ʻo hangē ko hono fakaʻaongaʻi ʻi he folofolá, ʻo meimei fakatautautefito pē ia ki he tokoni fakalangi mo e ivi ʻoku tau maʻu tuʻunga ʻi he Fakalelei ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. …

    “ Makehe mei hono fie maʻu ha ʻaloʻofa ki hono fakamoʻui fakaʻaufuli koé, ʻokú ke toe fie maʻu ʻa e mālohi fakaʻatā ko ʻení he ʻaho kotoa hoʻo moʻuí. Ko e taimi ʻokú ke ʻunuʻunu ai ʻo ofi ange ki hoʻo Tamai Hēvaní ʻi he faivelenga, mo e loto fakatōkilalo, pea mo e angamaluú, te Ne hiki hake mo fakamālohia koe ʻo fakafou ʻi Heʻene ʻaloʻofá” (Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí: Ko ha Huluhulu ki he Ongoongoleleí [2004], 77–78).

Ngaahi Meʻa ke Fakakaukauʻí

  • Ko e hā ha ngaahi lea mālohi naʻe ngāue ʻaki ʻe Molomona ke fakafisingaʻi ʻaki hono papitaiso ʻo e fānau valevalé? (Vakai, Molonai 8.) ʻOkú ke pehē ko e hā ne fuʻu mālohi pehē ai ʻene ongó?

  • Kapau naʻe tatau ʻa e faiangahala ʻa e kau Leimaná mo e kau Nīfaí, ko e hā ne ʻikai ke fakaʻauha ai pē mo e kau Leimaná? (vakai, Molonai 8:27–29).

  • Ko e hā ʻa e ngaahi sitepu naʻe fakahā ʻe Molomona ʻi he vahe 8–9 naʻá ne tataki ai ʻa e kau Nīfaí ke tōtuʻa ʻenau faiangahalá? Te tau fakaʻehiʻehi fēfē mei he hē mei he moʻoní mo e faiangahalá ʻi heʻetau moʻuí?

Ngāue ke Faí

  • Tohi ha palakalafi ʻokú ne fakamatalaʻi ʻa e ngaahi ʻuhinga fakatokāteline ʻoku ʻikai fie maʻu ai ke papitaiso ʻa e fānau valevalé (vakai, Molonai 8:4–23).

  • Teuteu ha lea pe ha lēsoni ʻi he kaveinga “Ko e founga te tau lava ai ʻo kātaki ʻi he anga-māʻoniʻoni ʻi hono ʻākilotoa kitautolu ʻe he angahalá.” Fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi tokāteline mei he Molonai 8–9.