‘Inisititiuti
Vahe 47: 4 Nīfai


Vahe 47

4 Nīfai

Talateú

ʻOku kāpui ʻe he Fā Nīfaí e meimei taʻu ʻe 200 ʻo e uouangataha mo e nofo melino hili e ʻaʻahi ʻa Sīsū Kalaisi ki he ongo ʻAmeliká. Kuo “fakaului kotoa pē ki he ʻEikí” ʻa e kakaí (4 Nīfai 1:2), ʻo maʻu ai ha sosaieti naʻe nofo ʻa e kakai ʻi he kuonga kotoa pē ʻo fakaʻamuá. Naʻe fakatokangaʻi ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻi he hili ko ia ʻa e ʻaʻahi ʻa Kalaisí, “Naʻe hanga ʻe Heʻene ngaahi akonaki mo e laumālie fakaʻeiʻeikí, ʻo tataki atu kinautolu ki he fiefia taha ne nau aʻusiá, he ko ha taimi ia ʻne ʻikai ha fekeʻikeʻi pe fakakikihi ʻiate kinautolu, pea naʻe fefaitotonu ʻaki ʻa e kakai fulipē. “Pea naʻa nau meʻa taha ʻaki ʻenau ngaahi meʻa kotoa pē; ko ia naʻe ʻikai ha maʻu meʻa mo e masiva, pe pōpula mo e tauʻatāina, ka naʻe fakatauʻatāinaʻi ʻa kinautolu kotoa pē, ʻo nau ʻinasi ʻi he meʻafoaki fakalangí” [4 Nīfai 1:2–3]. ʻOku ou pehē ko e tuʻunga tāpuaki ko iá, naʻe lava pē ke maʻu ʻi he meʻa pē ʻe taha ʻa ia ʻoku tau ʻilo ki ai—ʻi he [kolo] ʻo ʻĪnoké, he ‘naʻa nau loto taha pē mo fakakaukau taha, pea nau nofo ʻi he māʻoniʻoni; pea naʻe ʻikai ha kakai masiva ʻiate kinautolu’ [Mōsese 7:18]” (ʻi he Conference Report, Apr. 1996, 40; pe Tūhulu, Siulai 1996, 34).

Ka ko e meʻa fakamamahí, ʻi he vaeua ʻo e konga hono ua ʻo e 4 Nīfaí naʻe hā ai e founga ne kamata ai hono fakangofua ʻe ha kakai angatonu mo fiefia e hikisiá mo e hē mei he moʻoní ke hū ki heʻenau moʻuí, ʻo ne ʻomi ai e fakaʻauhá ki honau sosaietí. ʻI hoʻo ako e tohi folofolá ni, fekumi ke mahino e meʻa naʻe hoko ai e fiefiá ki he sōsaieti Nīfaí kae ʻumaʻā ʻa e meʻa naʻe hoko ai e faingataʻá mo e fakaʻauhá ki honau sosaietí.

Fakamatalá

4 Nīfai 1:2. “Naʻe Fakaului Kotoa pē ʻa e Kakaí ki he ʻEikí”

  • Naʻe fai mai ʻe Palesiteni Malioni G. Lomenī (1897–1988) ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻa e fakakaukau ko ʻení fekauʻaki mo e ʻuhinga ʻo e ului moʻoní:

    “ ʻOku fakamatalaʻi ʻi he [tikisinale] Webster ko e lea ngāue ko ia ko e, ‘uluí,’ ʻoku ʻuhinga ia ‘ke tafoki mei ha tui pe ko ha hala ʻe taha ki ha tui pe hala kehe.’ Ko e ‘uluí’ ʻoku ‘fakalaumālie mo fakaeangamaʻa ʻa e liliú. …’ Pea hangē ko hono fakaʻaongaʻi ʻi he folofolá ko e, ‘uluí’ ʻoku ʻikai ʻuhinga ia ki haʻate tali fakaʻatamai pē ʻa Sīsū mo ʻEne ngaahi akonakí ka ke maʻu foki ha tui ʻoku mālohí kiate Ia mo ʻEne ongoongoleleí—ʻa ia ko ha tui ʻokú ne fakatupu ha liliu, pea mo ha liliu moʻoni ʻo e ʻilo ki hono ʻuhinga mo e taumuʻa ʻo e moʻuí mo ʻEne taukaveʻi ʻa e ngaahi ngāue ʻa e ʻOtuá—ʻi he fakakaukau pea ʻi he ʻulungāanga foki. …

    “Pea ko e tokotaha ko ia ʻokú ne ului kakato moʻoní, ʻoku ʻikai ke toe ʻi ai haʻane holi ke fai ha ngaahi meʻa ʻoku [fepaki] mo e ongoongolelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻa ia naʻá Ne pekiá, pea ʻoku fetongi ʻaki leva ia ha ʻofa ki he ʻOtuá mo ha fakapapau mamafa mo fakamātoato ke tauhi ʻEne ngaahi fekaú. …

    “… ʻOku ʻikai ke ʻuhinga tatau maʻu pē ʻete mēmipa ʻi he Siasí mo e uluí. ʻOku ʻikai tatau ʻa e uluí … mo ʻete maʻu ha fakamoʻoní. ʻOku maʻu ʻa e fakamoʻoní ia ʻi he taimi ʻoku foaki mai ai ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ki he tokotaha ʻoku fekumi fakamātoató ha fakamoʻoni ki he moʻoní. ʻOku hanga ʻe he fakamoʻoni mālohí ʻo ngaohi ke longomoʻui ʻa e tuí; ʻa ia, ko ʻene hanga ʻo fakatupu ʻa e fakatomalá mo e talangofua ki he ngaahi fekaú. Ko e uluí, ko e fua pe ko e pale ia ʻo e fakatomalá mo e talangofuá” (ʻi he Conference Report, Oct. 1963, 23–24).

4 Nīfai 1:2. “Naʻe ʻIkai ha Ngaahi Fekeʻikeʻi pe Ngaahi Fakakikihi ʻIate Kinautolu”

  • Fekauʻaki mo e founga ʻoku totonu ke fakafeangai ai e kau mēmipa ʻo e Siasí ki he niʻihi kehé, naʻe fakahā mai ʻe he ʻEikí, “Pea feinga ʻa e tangata kotoa pē ki he meʻa ʻoku lelei ki hono kaungāʻapí, mo fai ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻaki ʻa e mata ʻoku hanga taha pē ki hono fakalāngilangiʻi ʻo e ʻOtuá” (T&F 82:19).

  • Ko e hā ha meʻa ʻe fai he ʻahó ni ke langa ai ha sosaieti he ʻikai ke ʻi ai ha fekeʻikeʻi pe fakakikihi? Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo (1895–1985) ʻa e founga ʻe lavaʻi ai e taumuʻá ni:

    “ʻUluakí, kuo pau ke tau tukuange ʻa e aafe fakafoʻituitui ki he siokitá ʻa ia ʻoku fihia ai e laumālié, fakangatangata ai ʻetau moʻui fakalaumālié, mo e poto fakaʻatamaí. …

    “Uá, kuo pau ke tau fengāueʻaki kakato fakataha ʻi he melino mo e taha kotoa pē. …

    “Tolú, kuo pau ke tau hilifaki ki he ʻōlitá pea feilaulauʻi ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku fie maʻu ʻe he ʻEikí. ʻOku kamata ʻaki ia haʻatau foaki ha ‘loto mafesifesi pea mo ha laumālie fakatomala’] [3 Nīfai 9:20]” (ʻi he Conference Report, Apr. 1978, 123; pe Ensign, May 1978, 81).

4 Nīfai 1:2. “Naʻe Fefaitotonuʻaki ʻa e Kakai Kotoa pē”

  • Naʻe fakamatala ʻa ʻEletā Selitoni F. Siaila ʻo e Kau Fitungofulú ki he ʻuhinga ʻo e “fefaitotonuʻaki” mo e taha kotoa pē ʻi heʻene lea fekauʻaki mo e faitotonú mo e angatonú:

    “Ko ʻetau pehē ke fai ha meʻá, tau fai leva ia.

    “Ko ʻetau fai pē ha tukupā, fai pau ki ai.

    “Ko hano ʻomi pē ha fatongiá, fua ia.

    “Ko ʻetau kole pē ha meʻá, fakafoki leva ia.

    “Ko ʻene ʻi ai pē hatau moʻua paʻanga, totongi fakafoki ia.

    “Ko ʻetau fai pē ha aleapau, tauhi ia” (ʻi he Conference Report, Apr. 1997, 39; pe Tūhulu, Siulai 1997, 33).

  • Naʻe fakahā ʻe Palesiteni N. ʻElatoni Tena (1898–1982) ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻa e mahuʻinga ʻo e fefaitotonuʻaki mo e niʻihi kehé:

    “Ne ʻikai fuoloa atu e haʻu ha talavou ʻo pehē mai kiate au, ‘Naʻá ku aleapau mo ha tangata naʻá ne fie maʻu ke u fai ha totongi pau ʻi he taʻu kotoa pē. ʻOku ʻi ai hoku moʻua [pea ʻoku tōmui ʻeku totongí], pea he ʻikai ke u lava ke fakahoko ʻa e totongi ko iá, he kapau te u fai ia, ʻe mole leva hoku ʻapí. Ko e hā te u faí?

    “Naʻá ku sio pē kiate ia peá u pehē ange, ‘Tauhi hoʻo aleapaú.’

    “‘Neongo kapau ʻe mole ai hoku ʻapí?’

    “Naʻá ku pehē ange leva, ‘ ʻOku ʻikai ko ʻeku ʻuhingá ʻaʻaku ki ho ʻapí. Ko ʻeku lau ʻeni ki hoʻo aleapaú; pea te u pehē ʻe sai ange ki ho uaifí ke ʻi ai hano husepāniti ʻoku fai pau ki heʻene leá … mo nofo totongi ʻi ha ʻapi, ʻi ha ʻi ai ha ʻapi mo ha husepāniti ʻoku ʻikai ke ne tauhi ʻene ngaahi fuakavá mo ʻene fakapapaú” (ʻi he Conference Report, Oct. 1966, 99).

4 Nīfai 1:3. “Naʻa Nau Meʻa Taha ʻaki ʻEnau Ngaahi Meʻa Kotoa pē”

  • Ko e taha e ngaahi ʻulungāanga ne makehe ai e kakai Nīfaí he “naʻa nau meʻa taha ʻaki ʻenau ngaahi meʻa kotoa pē” (4 Nīfai 1:3). Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Malioni G. Lomenī ʻa e ʻuhinga ʻo e kupuʻi lea ko ʻení pea mo e founga ʻene ngāué:

    “Naʻe fakatolonga ʻe he foungá ni [ʻa e kautaha uouangatahá] ʻi he tangata kotoa pē ʻa e totonu ʻo e maʻu ha meʻa fakafoʻituitui mo hono tokangaʻi ʻene koloá. … Naʻe maʻu ʻe he tangata takitaha ʻene konga, ʻa ia, ʻi heʻene fili pē ʻaʻaná, te ne lava ke tukuange atu, tauhi mo ngāueʻi, pe ngaohi pē ko ʻene meʻa. …

    “… ʻOkú ne fakatapui ki he Siasí ʻa e koloa hulu ʻokú ne maʻú ʻa ia ʻoku toe mei he ngaahi fie maʻu ʻo hono fāmilí. ʻOku ʻave ʻa e koloa hulu ko ʻení ki ha fale tukuʻanga koloa, ʻa ia ʻe foaki atu ai ha tufakanga tauhi maʻá e niʻihi kehé, pea ʻomai foki mei ai mo e ngaahi fie maʻu ʻa e kau masivá”] (ʻi he Conference Report, Apr. 1977, 119; pe Ensign, May 1977, 93).

    Naʻe toe fakamatala foki ʻa Palesiteni Lomenī ʻa e founga ʻoku tataki ai ha kakai ke nau moʻui ʻi ha founga peheni: “ ʻI he taimi ʻoku tau aʻu ai ki he tuʻunga ʻo hono maʻu ʻo e ‘ ʻofa haohaoa ʻa Kalaisí,’ ʻoku tupulaki leva ʻetau holi ke fetauhiʻakí ʻo aʻu ki ha tuʻunga ʻoku tau moʻui kakato ʻaki ai e fono ʻo e fakatapuí. ʻOku hakeakiʻi ʻa e masivá pea fakamoʻulaloaʻi ʻa e tuʻumālié ʻi hono moʻui ʻaki e fono ʻo e fakatapuí. ʻI hono fai ʻo e foakí, ʻoku fakamāʻoniʻoniʻi ai ʻa kinaua fakatouʻosi. ʻI hono tukuange ʻo e kakai masivá mei he hopoate mo e ngaahi fakangatangata ʻo e nofo masivá, ʻoku nau hoko ko ha kakai tauʻatāina ʻo lava ai ke nau aʻusia kakato ʻa e ngaahi meʻa ʻoku nau malavá, ʻi he fakatuʻasinó mo e fakalaumālié fakatouʻosi. Ko e tuʻumālié, ʻaki hono fakatāpuí pea mo hono foaki atu ʻenau koloa hulú koeʻuhí ke tokoni ki he masivá, ʻikai ʻi he fakakounaʻi, ka ʻi he loto moʻoni ko ha ngāue ʻi he loto tauʻatāina, ko e fakamoʻoni ia ʻo e ʻofa faka-Kalaisi ʻoku nau fai maʻa honau kāingá ʻo hangē ko e fakamatalaʻi ʻe Molomona ʻa e ʻulungāanga ʻa ia ‘ko e ʻofa haohaoa ʻa Kalaisí.’ (Molonai 7:47.) ʻOku foaki ai ki he tokotaha foakí mo e tokotaha ʻokú ne maʻú ʻa e tuʻunga tatau ʻa ia ʻe lava ai ke na fakatou maʻu e Laumālie ʻo e ʻOtuá”] (ʻi he Conference Report, Oct. 1981, 132–33; pe Ensign, Nov. 1981, 93).

  • Naʻe fakamatala ʻa ʻEletā Lōpeti D. Heili ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ki he founga te tau teuteu ai ke moʻui ʻaki e fono ʻo e fakatapuí: “ ʻOku teuteuʻi kitautolu ʻe he fono ʻo e vahehongofulú ke tau moʻui ʻaki ʻa e fono māʻolunga ange ʻo e fakatapuí—ke fakatapui mo foaki ʻa e kotoa ʻo hotau taimí, ngaahi talēnití, mo e koloá ki he ngāue ʻa e ʻEikí. ʻOku fekauʻi kitautolu ke tau moʻui ʻaki ʻa e fono ko ʻeni ʻo e vahehongofulú, ʻa ia ko ʻetau foaki tauʻatāina ʻa e vahehongofulu ʻe taha ʻo ʻetau paʻanga hū mai fakataʻú, kae ʻoua kuo aʻu ki he ʻaho ʻe fie maʻu ai ke tau moʻui ʻaki e fono māʻolunga ange ko ʻení” (ʻi he Conference Report, Oct. 2002, 28; pe Liahona, Nōvema 2002, 27).

4 Nīfai 1:5. Ngaahi Mana “ ʻi he Huafa ʻo Sīsuú”

  • Naʻe fakamatala ʻa Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo ko e ngaahi maná ko ha konga pē ia ʻo e Siasí he ʻaho ní, ʻo hangē ko ia naʻe hoko he kuohilí:

    “ʻOku tau kei maʻu pē ʻa e ngaahi maná he ʻahó ni—ʻoku mahulu ia ʻi he meʻa ʻoku tau lava ʻo fakakaukau ki aí! Kapau ʻe hiki kotoa e ngaahi meʻa mana ne hoko ʻi heʻetau moʻuí, ʻe fie maʻu ha ngaahi fuʻu tukuʻanga tohi lahi ia he laipelí ke tuku ai e ngaahi tohi ʻe hiki ai kinautolú.

    “Ko e hā e faʻahinga mana ʻoku tau maʻú? Faʻahinga kotoa pē—ngaahi fakahā, vīsone, lea kehekehe, fakamoʻui mahaki, fakahinohino makehe mo e tataki, kapusi ʻo e ngaahi laumālie ʻulí. ʻOku hiki kinautolú ʻi fē? ʻI he ngaahi lekooti ʻa e Siasí, ʻi he ngaahi tohinoá, ʻi he ngaahi ongoongó mo e ngaahi fakamatala ʻo e makasiní pea ʻi he ʻatamai mo e manatu ʻa e kakai tokolahi” (The Teachings of Spencer W. Kimball, ed. Edward L. Kimball [1982], 499).

4 Nīfai 1:13, 15–16. “Naʻe ʻIkai Ha Fakakikihi ʻi he Kakaí Kotoa pē”

  • Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Lāsolo M. Nalesoni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e tupuʻanga ʻo e fuʻu nofo melino naʻe fakamatalaʻi ʻi he 4 Nīfaí:

    “ʻOku maʻu ʻa e melino fakatāutahá ʻi he taimi ʻoku talangofua ai ha taha ʻi he loto-fakatōkilalo, pea ʻofa moʻoni ki he ʻOtuá. Tokanga ʻaupito ki he folofolá ni:

    “‘Naʻe ʻikai ha fekeʻikeʻi ʻi he fonuá, koeʻuhí ko e ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻa ia naʻe ʻi he loto ʻo e kakaí’ (4 Nīfai 1:15; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí; vakai foki, 1:2).

    “Ko ia ai, ʻoku totonu ke hoko e ʻofa ʻa e ʻOtuá ko ʻetau taumuʻá ia. Ko e ʻuluaki fekaú ia—ko e fakavaʻe ia ʻo e tuí. ʻI heʻetau fakatupulaki e ʻofa ki he ʻOtuá mo Kalaisí, ʻe hoko fakanatula mai pē mo e ʻofa ia ki he fāmilí mo e kaungāʻapí. Pea te tau toki fie muimui moʻoni leva kia Sīsū. Naʻá Ne fai fakamoʻui. Naʻá Ne fakafiemālieʻi. Naʻá Ne akoʻi, ‘ ʻOku monūʻia ʻa e faʻa fakaleleí: ʻe ui ai ʻa kinautolu ko e fānau ʻa e ʻOtuá’ (Mātiu 5:9; vakai foki, 3 Nīfai 12:9).

    “ Pea fou mai he ʻofa ʻa e ʻOtuá, ko e mamahi naʻe tupu mei he fakakikihi ne fakatupu loto hohaʻá ʻe toʻo atu ia mei he laumālié. ʻOku kamata e fakamoʻui ko ʻení ʻaki ha fakapapau fakatāutaha: ‘Tuku ke ʻi ai ha melino ʻi he māmaní, pea tuku ke kamata ia ʻiate au’ (Sy Miller and Jill Jackson, ‘Let There Be Peace on Earth’ [Beverly Hills, Calif.: Jan-Lee Music, 1972]). ʻE mafola atu leva ʻa e tukupā ko ʻení ki he fāmilí mo e ngaahi kaungāmeʻá pea ʻomi ai e melinó ki he kaungāʻapí mo e ngaahi puleʻangá.

    “Fakaʻehiʻehi mei he fakakikihí. Fekumi ki he anga faka-ʻOtuá. Fakamaama koe ʻaki e moʻoni taʻengatá. ʻAi ke hangē e ʻatamaí ko e ʻEikí ʻi he ʻofa mo taha mo Ia ʻi he tuí. Pea ʻe toki hoko mai e ‘melino ʻa e ʻOtuá, ʻa ia ʻoku lahi hake ʻaupito ʻi he [mahino kotoa pē’] (Filipai 4:7), te ke maʻu ia, ke tāpuekina ai koe mo ho hakó ʻi he ngaahi toʻu tangata ka hoko maí” (ʻi he Conference Report, Apr. 1989, 88; pe Ensign, May 1989, 71).

4 Nīfai 1:15–17. Ko ha Sosaieti ʻo Saione

  • Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e tuʻunga ko ia naʻe fakamatalaʻi ʻi he 4 Nīfai 1:15–17 ko ha sosaieti ʻo Saione. ʻOku totonu ke hoko ʻeni ko e meʻa ʻoku tau feinga ki ai he ʻaho ní: [“ ʻI he ngaahi toʻu tangata lelei ko ia naʻe hoko mai hili e hā ʻa e Kalaisi kuo toetuʻú ʻi he Māmani Foʻoú, ‘naʻe ʻikai ke ʻi ai ha fekeʻikeʻi mo ha fakakikihi ʻi he [kakaí], pea naʻe fefaitotonuʻaki ʻa e tangata kotoa pē’ (4 Nīfai 1:2). ʻI he lekooti ʻo e Fā Nīfaí: ‘Pea ko e moʻoni ʻoku ʻikai lava ke ʻi ai ha kakai ʻoku lahi hake ʻenau fiefiá ʻi he kakai kotoa pē kuo fakatupu ʻe he toʻukupu ʻo e ʻOtuá’ (1:16). ʻOku totonu ke tau feinga ke toe maʻu e tuʻunga ko iá. Pea hangē ko e fakamatala ʻo e fakahā fakaonopōní: ‘He kuo pau ke tupulaki ʻa Saione ʻi he fakaʻofoʻofa, pea ʻi he māʻoniʻoni’] (T&F 82:14)” (ʻi he Conference Report, Oct. 1986, 28; pe Ensign, Nov. 1986, 23). (Ki ha fakamatala lahi ange ki Saione he ʻaho kimui ní, vakai, fakamatala ki he 3 Nīfai 20:21–22; 21:23–29 ʻi he peesi 372.)

    ʻĪmisi
    Chart of Three Zion Societies

    Sosaieti ʻe Tolu ʻo Saione

    1 Saione kimuʻa he Lōmakí
    (kolo ʻo ʻĪnoké)
    Mōsese 7:16–19

    ʻĀtama

    (Kuonga ʻo e Lōmakí) Ngāue ʻa ʻĪnoké

    Noa

    ʻĒpalahame

    Mōsese

    Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá

    (Vaeuaʻangamālie ʻo taimí) Ngāue fakatāutaha ʻa Sīsū Kalaisi ki he kau Siú

    2 Saione ʻo e Kau Nīfaí
    (kuonga koula ʻo e kau Nīfaí)
    4 Nīfai 1:1–3

    Līhai

    Kau ākonga Nīfai ʻe toko hongofulu mā uá

    Molonai

    Ngāue fakatāutaha ʻa Sīsū Kalaisi ki he kau Nīfaí

    Hisitōlia ʻo e kau Nīfai-Leimaná

    Siosefa Sāmita

    (kuonga ʻo e Toe Fakafoki Maí) Teuteu ki he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Kalaisí

    3 Saione ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní
    (ko Selusalema Foʻou)
    Mōsese 7:60–65

    Nofotuʻí

    Pule nāunauʻia ʻa e Fakamoʻuí he taʻu ʻe 1,000

4 Nīfai 1:16–17. Naʻe ʻIkai ke ʻI ai ha “Faʻahinga Kakai -Kehe”

  • Koeʻuhí ko e uouangatahá mo e melino ʻi he fonuá, naʻe hanga leva ʻe he ngaahi kulupu totonu kotoa pē ʻi he Tohi ʻa Molomoná, hangē ko e kau Leimaná pea mo e kau Nīfaí, ʻo tukuange ʻenau ngaahi talatupuʻa fakamāmaní kae tali ke hoko ko ʻenau tokāteline māʻolunga taha mo mahuʻinga tahá ʻa ʻenau “taha pē, ko e fānau ʻa Kalaisi, pea ko e kau ʻea hoko ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá” (4 Nīfai 1:17). Pea ʻi he kamata ke mafola ʻa e ongoongoleleí ki he “puleʻanga, mo e faʻahinga, mo e lea, mo e kakai fulipē” (Mōsaia 16:1), ko e taha e ngaahi pole ʻoku tau fehangahanga mo ia ʻi he Siasí ko e feinga ke “tahá,” pe maʻu ʻa e uouangatahá ʻe hotau kāingalotú. ʻE lava ke faingataʻa ʻeni ʻi he taimi ʻoku feingaʻi ke fakatahaʻi ai e ngaahi haʻá, anga fakafonuá, pea mo e ngaahi tukufakaholo ʻoku fuʻu lahí.

  • Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Sēmisi E. Fausi (1920–2007) ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻo pehē neongo e kehekehe ʻo e ngaahi talatukufakaholó, haʻá, pe ngaahi anga fakafonuá, ʻe malava pē ke fakatupulaki e uouangatahá:

    “Kuó u ako ke u fakahoungaʻi, fakaʻapaʻapaʻi mo ʻofaʻi ʻa e kakai lelei mei he matakali kotoa pē, angafakafonuá, mo e puleʻanga kotoa pē kuó u maʻu ha faingamālie ke u ʻaʻahi ki aí. ʻOku ou ʻiloʻi ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha matakali pe faʻahinga ʻe māʻolunga ange honau anga fakalaumālié pe tui mālohí ʻi ha matakali ʻe taha. Ko e kakai ko ia ʻoku ʻikai te nau tokanga fakalaumālié—ʻo tatau ai pē pe ko e matakali, angafakafonua pe puleʻanga fē—naʻe folofola ki ai ʻa e Fakamoʻuí ʻi he talanoa fakatātā ʻo e tangata tūtuuʻí, ʻa ia ʻoku hanga ʻe he ‘tokanga mamahi mo e koloa mo e fiefia ʻi māmaní, [ʻo] kāsia ai ia, pea ʻe ʻikai ai ha fua ke haohaoa’ [Luke 8:14]. …

    “ ʻI heʻetau hū atu ki he ngaahi fonua lahi ange ʻi he māmaní, ʻoku tau mamata ai ki he ngaahi faikehekehe lahi ʻi he Siasí. Ka ʻe lava ke ʻi he feituʻu kotoa pē ha ‘taha ʻi he tuí’ [ʻEfesō 4:13]. ʻOku ʻomi ʻe he kulupu takitaha ha ngaahi meʻafoaki mo e ngaahi talēniti ki he tēpile ʻa e ʻEikí. Te tau lava kotoa pē ʻo feakoʻaki lahi ʻa e ngaahi tuʻunga ʻulungāangá ʻiate kitautolu. Ka ʻoku totonu ke tau loto fiemālie ke tau feinga ke fiefia ʻi he ngaahi fuakava, ngaahi ouau, mo e ngaahi tokāteline ʻo e ongoongolelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻa ia ʻokú ne fakatahaʻi mo fakahaofi ʻa kitautolú.

    “Neongo ʻa e lahi ʻo e ngaahi faikehekehe ʻi he kakaí, anga fakafonuá mo e ngaahi tuʻunga takitahá, ʻoku totonu pē ke tau manatuʻi ʻoku tau tatau kotoa ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí” (ʻi he Conference Report, Apr. 1995, 81–82; pe Tūhulu, Siulai 1995, 74–75).

  • Naʻe toe faleʻi mai ʻe ʻEletā Lisiate G. Sikoti ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ke tukuange ha faʻahinga tukufakaholo fakafonua, ngaahi ʻulungāanga fakamatakali, pe ko ha toe ngaahi tukufakaholo kehe ʻoku fepaki mo e ngaahi akonaki ʻa Sīsū Kalaisí, koeʻuhí he ʻoku hanga ʻe he ngaahi tukufakaholo ia ko ʻení ʻo fakaʻauha ʻa e palani lahi ʻo e fiefiá:

    “Ne tuku koe ʻe hoʻo Tamai Hēvaní ke fanauʻi mai ʻi ha hako pau ke maʻu ai ho tofiʻa fakamatakalí, anga fakafonuá, pea mo ho tala tukufakaholó. ʻOku ʻoatu ʻe he laine ʻo e hako ko iá ha tala tukufakaholo lelei mo ha ʻuhinga maʻongoʻonga ke ke fiefia ai. Neongo iá, ko ho fatongia ke kei fakafuofuaʻi pe ʻoku ʻi ai ha konga ʻo e tukufakahoko ko iá kuo pau ke siʻaki he ʻokú ne fakafeʻātungiaʻi e palani ʻo e fiefia ʻa e ʻEikí. …

    “ ʻOku ou fakamoʻoni te ke lava ke toʻo ʻa e ngaahi meʻa ʻokú ne fakafeʻātungiaʻi ʻa e fiefiá pea te ke maʻu ha nonga lahi ʻi hoʻo fai hoʻo fuofua fakapapau ko e mēmipa ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisí, he ko ʻEne ngaahi akonakí ko e fakavaʻe ia hoʻo moʻuí. Ka fepaki leva ʻa e fāmilí pe tukufakaholó, anga fakafonuá, pe ngaahi tōʻonga moʻui ʻa e kakaí mo e ngaahi akonaki ʻa e ʻOtuá, siʻaki kinautolu. Ka fenāpasi leva ʻa e tala tukufakaholó mo e anga fakafonuá pea mo e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí, ʻoku totonu leva ke tauhi maʻu ia mo muimuiʻi ke maluʻi ai homou anga fakafonuá mo homou tofiʻa tukufakaholó. ʻOku ʻi ai ha tukufakaholo ʻe taha ʻoku fie maʻu ke ʻoua naʻa mou teitei fetongi. ʻOku maʻu ia mei hoʻo hoko ko e ʻofefine pe foha ʻo e Tamai Hēvaní. He ʻe puleʻi ʻe he fiefiá hoʻo moʻuí ʻi he tukufakaholo ko iá” (ʻi he Conference Report, Apr. 1998, 112, 114; pe Tūhulu, Siulai 1998, 105–106).

4 Nīfai 1:20. “Naʻe Kamata ke Toe ʻi ai e Kau Leimana”

  • Ko e ʻā vahevahé ko ha ola ia ʻo e taʻemāʻoniʻoní. ʻOku ʻoatu ʻe he fakamatala ko ʻení ha ngaahi fokotuʻu ko e hīkisiá ʻa e kamataʻanga ʻo e faʻahinga ʻā vahevahe ko ʻení pea mo e ʻuhinga ʻoku ʻi ai ha kakai fakafoʻituitui ʻe niʻihi ʻoku nau “tafoki mei he siasí” pea ʻai kiate kinautolu ʻa e hingoa ʻo e kau Leimaná (4 Nīfai 1:20). “Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ki ha kakai ʻa honau hingoá? Ko e hā e ʻuhinga ʻoku fuʻu mahuʻinga ai ke ui kinautolu ko e kau Leimaná? Ko e hā e ʻuhinga ʻoku fili ai ha kulupu ke liʻaki e ngaahi faingamālie māʻolunga ʻo e uouangatahá koeʻuhí ke fili kinautolu ʻaki ʻeni pe ui ʻaki e hingoa ko iá? ʻOku faingofua pē ʻa e talí: ko e hīkisiá. Ko ha holi ke kehe. Ko ha fie maʻu ke fakatokangaʻi. Ko ha ilifia naʻa ʻikai ke fakatokangaʻí. Ko ha holi ke ʻiloʻi ʻe he kakaí. ʻOku ʻikai fie maʻu ʻe he māʻoniʻoní ke fakatokangaʻi kinautolu, pe holi ke fakalāngilangiʻi, pe feinga ke ʻiloʻi kinautolu ʻe he kakaí. ʻOku holi ʻa e kakai hīkisiá ia ke maʻu ʻenau totonú, neongo ʻenau halá. ʻOku ongoʻi ʻe he kau hīkisiá kuo pau ke fai e meʻa kotoa ʻo fakatatau ki heʻenau foungá, neongo pē ʻoku hala e founga ko iá. ʻOku kikivi pē ʻa e kau hīkisiá kuo pau ke nau muimui pē ki honau halá, neongo ai pē ko e hala ko iá ʻoku fālahi mo laulahi pea fakatau ki he ʻauhá” (Joseph Fielding McConkie, Robert L. Millet, and Brent L. Top, Doctrinal Commentary on the Book of Mormon, 4 vols. [1987–92], 4:204–5).

    ʻĪmisi
    Faʻufaʻu ʻa e kau Leimaná

    Jerry Thompson, © IRI

4 Nīfai 1:24. “Fielahi ʻi he Hīkisiá”

4 Nīfai 1:36. “Kau Tui Moʻoni kia Kalaisí”

  • Naʻe lea ʻa ʻEletā Niila A. Mekisuele (1926–2004) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ki he ngaahi ʻulungāanga te ne tala ʻa kinautolu ʻoku tui moʻoni ki he Fakamoʻuí:

    [“Ko e kau tui moʻoní ʻoku tuʻu maʻu ʻenau fakakaukaú ʻia Kalaisi. Neongo honau ngaahi vaivaí, ka ʻoku fakatefito ʻenau moʻui fakalaumālié ʻi he Fakamoʻuí, pea ko ʻenau vakai ki he meʻa kotoa pē ʻoku tukutaha pē ia ʻi he meʻa mahuʻinga ko iá.

    ʻOku fakahoko fiefia ʻe he kau tui moʻoní honau ngaahi fatongia ʻi he puleʻangá. Ko e ngaahi fatongia ko ʻení ʻoku faʻa lava pē ke fakafuofuaʻi pea fakahangatonu. ʻOku kau ai hono maʻu e sākalamēnití ʻoku nau tāu, fai ha ngāue tokoni faka-Kalisitiane, ako e ngaahi folofolá, lotu, ʻaukai, maʻu e ngaahi ouaú, fakahoko e ngaahi fatongia fakafāmilí, totongi e vahehongofulú mo e ngaahi foakí. …

    ʻOku loto fakatōkilalo e kau tui moʻoní. ʻOku nau ‘angamalū mo loto-fakatōkilalo’ [Molonai 7:43]. … ʻOku ʻikai ke nau ʻita vave. ʻOku ʻikai ke nau fakafepakiʻi ʻa e akonakí. …

    ʻOku loto e kau tui moʻoní ke fai e meʻa ʻoku finangalo ki ai ʻa Kalaisí. … ʻOku tau loto nai ke tuku e ʻEikí ke Ne tataki kitautolu ke aʻusia ha ngaahi meʻa ʻoku toe lahi angé? Pe ʻoku tau toe holomui? Ko e ngaahi meʻa ko ia ʻokú ne fakalahiʻi e laumālié ʻe pau pē ke kau ai hano faoʻi atu ke mafao.

    ʻOku potupotutatau e fiemālie ʻa e kau tui moʻoní. ʻOku nau fakapalanisiʻi ʻa e fuʻu fakafiefiemālié mo e fakaʻamua ko ia ha fatongia ʻoku mahuʻinga angé. …

    ʻOku lotu moʻoni ʻa e kau tui moʻoní. ʻOku fakamātoato ʻenau lotú. … Ko e ngaahi lotu ʻa e kau tui moʻoní, ʻoku ʻi ai e taimi, ʻoku faʻa ueʻi fakalangi ia.

    ʻOku maʻu ʻe he kau tui moʻoní ʻa e ʻulungāanga totonu mo e ʻuhinga totonu ʻoku fakahoko ai e ʻulungāanga ko iá. ʻOku nau fuʻu ongoʻi malu moʻoni ʻi heʻenau feohi mo e ʻEikí pea ʻoku hokohoko atu ʻenau fai leleí neongo ʻoku ʻikai ʻilo mai ia ʻe ha taha. …

    ʻOku fiefia ʻa e kau tui moʻoní ʻi he lavameʻa ʻa e niʻihi kehé. … ʻOku ʻikai ke nau lau ʻoku nau feʻauʻauhi mo honau kaungā ngāué.

    ʻOku manatuʻi ʻe he kau tui moʻoní ʻoku kau hono fakangaloʻi ʻi he konga ʻo e fakamolemolé. ʻOku nau muimui he sīpinga ʻa e ʻEikí: ‘Ko au [he ʻikai] te u toe manatu [ki heʻenau ngaahi angahalá]’ (T&F 58:42). …

    ʻOku tonuhia pē ʻa e kau tui moʻoní ia ʻi he angahalá, ka ʻoku ʻikai ke nau tui noaʻia. ʻOku nau angaʻofa, mo lea hangatonu. ʻOku nau ʻofa ʻi honau kāingá. …

    ʻOku fiefia ʻa e kau tui moʻoní. ʻOku ʻikai ke nau ‘fofonga mamahi,’ ko e kau tui moʻoni kia Kalaisí ʻoku nau maʻu e loto vēkeveke ke ngāue ʻi he māʻoniʻoní. ʻOku fakamātoato e anga ʻo ʻenau moʻuí, ka ʻoku nau toe fiefia foki”] (“True Believers,” New Era, Apr., 1994, 20–24).

4 Nīfai 1:38–39. “Naʻa nau Akoʻi ʻEnau Fānaú ke ʻOua Naʻa Nau Tui”

  • Naʻe faleʻi ʻe ʻEletā Lāsolo M. Nalesoni ʻa e mātuʻá ke fakaʻehiʻehi mei hono ui ʻaki ha ngaahi hingoa te ne fakamavaheʻi pe fakatupunga e tāufehiʻa ʻi he loto ʻo ʻenau fānaú:

    “ ‘I he taimi ne angatonu moʻoni ai e kau Nīfaí, naʻe mole atu leva e sīpinga ʻo e mavahevahe ne nau ʻi ai ʻi muʻá. ‘Naʻe ʻikai ha fekeʻikeʻi ʻi he fonuá, koeʻuhí ko e nofo ʻa e ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻi he loto ʻo e kakaí. …

    “Ka ko e meʻa pangó, he ko e fakaʻosinga ʻo e talanoa ko iá naʻe ʻikai ke fakafiefia. Naʻe hokohoko atu pē ʻa e tuʻunga leleí ʻo toki aʻu ki he taimi naʻe ‘ ʻi ai ha konga siʻi ʻo e kakaí … naʻe tafoki … ʻo toʻo kiate kinautolu ʻa e hingoa ʻo e kau Leimaná’ [4 Nīfai 1:20], ʻo toe fakaake ai e ngaahi fakavahavahaʻa fuoloá pea akoʻi ʻenau fānaú ke nau toe tāufehiʻa, ‘ ʻo hangē foki ko hono akoʻi ʻo e kau Leimaná ke fehiʻa ki he fānau ʻa Nīfaí talu mei he kamataʻangá’ [4 Nīfai 1:39]. Pea ko ia naʻe toe kamata leva ʻa e mavahevahé.

    “ ʻOku ou ʻamanaki te tau ako ʻa e lēsoni mahuʻinga ko ʻení pea toʻo ʻa hono fakakalakalasi e ngaahi hingoá mei heʻetau ngaahi lea fakatāutahá. Naʻe akoʻi ʻe he ʻAposetolo ko Paulá ʻoku ‘ ʻikai ai ha Siu pe Kiliki, ʻoku ʻikai ha pōpula pe ha tauʻatāina, ʻoku ʻikai ha tangata pe ha fefine: ka ʻoku mou taha kotoa pē ʻia Kalaisi Sīsū’ [Kalētia 3:28; vakai foki, Kolose 3:11].

    “ ʻOku fakaafeʻi kitautolu ʻe he Fakamoʻuí ‘ke haʻu kiate ia ʻo maʻu ʻi heʻene angaleleí; pea ʻoku ʻikai ke ne taʻofi ha tokotaha ʻoku haʻu kiate ia, pe ko ha ʻuliʻuli pe hinehina, pe ko ha pōpula pe tauʻatāina, pe ko ha tangata pe fefine; … pea ʻoku tatau ʻa e kakai fulipē ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá’ [2 Nīfai 26:33]” (“A More Excellent Hope,” Ensign, Feb. 1997, 63).

4 Nīfai 1:42–46. Ngaahi Fuakava Fakapulipulí mo e Ngaahi Kautaha Fufuú

4 Nīfai 1:46. ʻIkai ha Taha Naʻe Māʻoniʻoni ka ko e Kau Ākonga pē ʻa Sīsuú

  • Hili hono lau ʻo e 4 Nīfai 1:46 mahalo te tau fakakaukau atu ko e kau ākonga pē ʻe toko 12 ʻa Sīsuú mo e toluʻi Nīfaí ʻa e kakai māʻoniʻoni naʻe toe ʻi he kau Nīfaí. Neongo iá, naʻe ʻomi ʻe Molomona ha fakamaʻalaʻala mahuʻinga ki he meʻá ni ʻi he ʻAlamā 45:13–14. Fakatatau ki he ngaahi vēsí ni, ʻi he fakaʻosinga e Tohi ʻa Molomoná, “ko e kau muimui anga-fakamelino ʻo Kalaisí” (Molonai 7:3) naʻe toe lau pē mo kinautolu ko e kau ākonga ia ʻa Kalaisí.

Ngaahi Meʻa ke Fakakaukauʻí

  • Naʻe mei kehe fēfē hoʻo moʻuí kapau naʻá ke moʻui ʻi ha sosaieti hangē ko ia naʻe fakamatalaʻi mai ʻi he vaeua ʻo e konga ʻuluaki ʻo e 4 Nīfai? ʻE anga fēfē haʻo tokoni ke fakatupu ha faʻahinga vālelei mo e melino tatau mo ʻeni ʻi ho fāmilí ʻi ʻapi?

  • ʻI he vaeua ʻo e konga hono ua ʻo e 4 Nīfai naʻe fou atu e kakaí ʻi he sīpinga naʻe konga ʻe ua ʻa ia naʻe tupunga ai honau fakaʻauhá. ʻUluakí, ko e hīkisiá (4 Nīfai 1:24–43; vakai foki, 3 Nīfai 6:28–29) pea ko e uá, ngaahi kautaha fufuú (4 Nīfai 1:42–46; vakai foki, 3 Nīfai 6:28–29). Naʻe toe ʻasi mai foki ʻa e faʻahinga sīpinga ko ʻení ʻi he tohi ʻa ʻEtá (hīkisia ʻi he ʻEta 11:12–14; mo e ngaahi kautaha fufuú ʻi he ʻEta 13:15). ʻE lava fēfē ke ke fakaʻehiʻehi mei hano fakahoko ha fehālaaki tatau hangē ko ia naʻe fai ʻe he kau Nīfaí ʻi he fakaʻosinga ʻo e taʻu ʻe 200 ʻo e nofo melinó mo e tuʻumālié?

Ngāue ke Faí

  • Ko e fakakikihí pea mo e mahuʻinga ʻo hono fakaʻauhá ʻoku fakamamafaʻi mai ia ʻi he 4 Nīfaí. Hili haʻo fakaʻilongaʻi e ngaahi tupuʻanga ʻo e fakakikihí kuo hoko ʻi hoʻo moʻuí, fokotuʻu ha founga te ke lava ke fakaʻauha pe fakasiʻisiʻi ai e fakakikihí ʻi hoʻo moʻuí.