‘Inisititiuti
Vahe 10: 2 Nīfai 11–16


Vahe 10

2 Nīfai 11–16

Talateú

Naʻe tohi ʻe Palesiteni Poiti K. Peeka ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, kau ki he faingataʻa ʻe aʻusia ʻe he tokolahi ʻoku nau lau e Tohi ʻa Molomoná, ʻo pehē:

[“Ko e tokolahi taha ʻo e kau [laukongá] ʻoku mahinongofua pē kiate kinautolu ʻa e fakamatala ʻi he Tohi ʻa Molomoná.

“Ka ʻi he taimi ko ia ʻokú ke pehē ai ʻokú ke fiemālie pē ʻi hoʻo laukongá, te ke fehangahangai mo ha faingataʻa…. ʻOku huluni ʻi he fakamatalá ha ngaahi vahe ʻoku toe fakamanatu mai ai e ngaahi kikite ʻa ʻĪsaia ko e palōfita ʻo e Fuakava Motuʻá. ʻOku nau tuʻunuku mai hangē ha fakangatangatá, pe ha taʻofi halá pe ha feituʻu ke vakaiʻi ai ʻa ia ʻoku ʻikai faʻa maaʻusia ʻe ha tokotaha ʻoku ʻikai te ne lau fakamātoato.

“Mahalo, naʻa mo koe, ʻe meimei ke ke fakahehema ke tuku hoʻo laukongá, kae ʻoua naʻá ke tuku. ʻOua naʻá ke tuku hoʻo laukongá! Hokohoko atu pē hoʻo laú ʻo aʻu ki he ngaahi vahe faingataʻa ʻoku lau ki he kikite ʻi he Fuakava Motuʻá, neongo kapau ko e kiʻi meʻa siʻi pē ʻoku mahinó. Hoko atu pē, neongo kapau ko hoʻo huke pē hono ngaahi pēsí pea ʻikai fuʻu mahino ha meʻa. Hoko atu pē hoʻo laukongá, neongo ko hoʻo sio pē ki he ngaahi foʻi leá”] (ʻi he Conference Report, Apr. 1986, 76; pe Ensign, May 1986, 61).

Naʻe fakatou fakahā fakapatonu ʻe Nīfai mo Sēkope ke tau “fakatatau” ʻa e ngaahi meʻa kuo tohi ʻe ʻĪsaiá kiate kitautolu (1 Nīfai 19:23 ; 2 Nīfai 6:5). Kae kehe, naʻa mo e kakai Nīfaí, ʻa ē naʻa nau moʻui ʻi ha ngaahi taʻu siʻi hifo ʻi he taʻu ʻe 100 meia ʻĪsaiá, naʻe kei faingataʻa pē ke mahino kiate kinautolu ʻene ngaahi tohí (vakai, 2 Nīfai 25:1–4). Manatuʻi ʻa e taimi naʻe hāʻele tonu ai ʻa Sīsū Kalaisi ki he kakai Nīfaí ʻi he fonua ko ʻAmeliká, naʻá Ne folofola ʻo pehē “oku mahuʻinga ʻa e ngaahi lea ʻa ʻĪsaiá” peá Ne folofola ki he kakai Nīfaí ke nau “fakatotolo ki he ngaahi meʻá ni. ʻIo, ʻoku ou fai kiate kimoutolu ʻa e fekau ke mou fakatotolo faivelenga ki he ngaahi meʻá ni” (3 Nīfai 23:1; vakai, fakamatala ki he 1 Nīfai 20–21 ʻi he peesi 48.)

ʻE tokoni e ngaahi fakamatala ko ʻení kiate koe kau ki he kakano ʻo e tohí, hono ʻuhinga fakamāmaní mo fakalaumālié, pea mo e fakatātā ʻoku ngāue ʻaki ʻi he ngaahi lea ʻa ʻĪsaiá. Koeʻuhí ko e ʻikai ha feituʻu ke hao ai e ngaahi futinoutí ʻi he Tohi ʻa Molomoná, ko e lahi ʻo e ngaahi futinouti kau kia ʻĪsaiá ʻoku maʻu pē ia ʻi he kiʻi fakamatala ʻi lalo ʻi he Tohi Tapú pē taha pea ʻikai ke toe ʻasi tuʻo ua ʻi he ngaahi futinouti he Tohi ʻa Molomoná. Ko ia ai, ke ke ako e tohi 2 Nīfai 12–24 pea tokoni ke mahino e ngaahi lea ‘a ʻĪsaiá, fakaʻaongaʻi e ngaahi futinouti ʻi he Tohi Tapu ʻa e Siasí kau ki he ʻĪsaia 2–14. Kuo pau ke fakamātoato hoʻo feinga ke mahino kiate koe ʻa e ngaahi lea ʻa ʻĪsaiá pea fekumi ki he tataki ʻa e Laumālié. Kapau te ke faingataʻaʻia, ʻoua naʻá ke loto foʻi. ʻI ha ʻosi atu ha taimi lahi hoʻo akó mo hoʻo lotuá, ʻe tāpuakiʻi koe ʻe he ʻEikí pea ʻe toki mahino kiate koe ʻa e ngaahi tohi ʻa ʻĪsaiá.

Fakamatalá

2 Nīfai 11:1–3. Kau Fakamoʻoni Makehe ʻe Toko Tolú—Nīfai, Sēkope, mo ʻĪsaia.

  • Naʻe tohi ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá fekauʻaki mo e mahuʻinga ʻo e ngaahi fakamoʻoni ʻa e kau palōfita maʻongoʻongá ni ʻo pehē:

    “Ko e founga ko ia ʻoku akoʻi mo fakamoʻoniʻi ai ʻe he ʻEikí, tautefito ʻi heʻene fekauʻaki mo ha fuakavá, ʻokú Ne tuku mai maʻu pē ha kau fakamoʻoni ʻoku tokolahi hake ʻi he toko tahá. Ko ʻEne akonakí maʻu pē ʻoku pehē ʻi he ngutu ʻo e fakamoʻoni ʻe toko ua pe toko tolú ʻe fakamoʻoni ʻa e lea kotoa pē. Ko hono moʻoní, ko e taimi ko ia naʻe teu ai ke ʻomai e Tohi ʻa Molomoná ʻo fakafou mai ʻi he nima tākiekina ʻo Siosefa Sāmitá, naʻe ʻosi kikiteʻi pē ʻe fakahā ia (ngaahi lauʻi peletí) ʻi he māfimafi ʻo e ʻOtuá … ki ha toko tolu. Pea ʻi he ngutu ʻo e kau fakamoʻoni ʻe toko tolú ʻe fakamoʻoniʻi ʻa e ngaahi meʻá ni kotoa pē. …

    “Ko e kau fakamoʻoni ʻe toko tolu ko iá ko ʻŌliva Kautele, Tēvita Uitemā, mo Māteni Hālisi. …

    “Fakatatau ki he tefitoʻi moʻoni ʻo e fuakava ko iá, ʻoku mahuʻinga ke fakatokangaʻi naʻe ʻi ai ha kau fakamoʻoni ʻe toko tolu kimuʻa—ko e kau fakamoʻoni makehe—ʻikai ngata pē ki hono tupuʻanga fakalangi ʻo e Tohi ʻa Molomoná ka ki he ʻOtuá foki. Ko e kau fakamoʻoni kimuʻa ko ʻení ko Nīfai, Sēkope, mo Īsaia, pea ʻoku ʻikai ke hoko noa pē ʻa e hangē ha fanāfotú ʻenau ngaahi fakamoʻoní ʻi he konga kimuʻa ʻo e ngaahi lekooti fakakuonga muʻá ni. …

    “… Ko ia ko e meʻa ʻoku mahinó ko e ngaahi ʻilo lahi ange ki he ongoongoleleí ʻa ē naʻe maʻu ʻi he ngaahi lauʻi peleti iiki ʻa Nīfaí, ko e haʻu ia mei hono talaki fakatāutaha ʻe he kau fakamoʻoni fakapalōfita maʻongoʻongá ni kau ki he moʻui kimuʻa ʻa Sīsū Kalaisí—ʻa ia ko Nīfai, Sēkope, pea mo ʻĪsaia. ʻOku fakamahinoʻi ʻe he ngaahi leʻo faka-tokāteline ko ʻeni ʻi he kamataʻanga ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻa e ʻuhinga ʻoku hoko ai ‘a e tohí ni ʻko ha toe fakamoʻoni ʻe taha ʻo Sīsū Kalaisi.’ …

    “E lava ke taukaveʻi mamafa ‘e ha tokotaha ko e tefitoʻi taumuʻa hono hiki, fakatolonga, pea toki liliu ‘a e ngaahi lauʻi peleti iiki ‘a Nīfaí, ke fokotuʻu ki he kuonga ‘o e kakato ‘o e ngaahi kuongá ‘a e fakamoʻoni ‘a e kau fakamoʻoni ‘e toko tolú ni. Ko ‘enau ngaahi tohí ‘oku kau ai ‘a e peesi kakato ‘e 135 mei he [143] ʻo e ngaahi lauʻi peleti īkí. ‘I he taimi kuo lau ai ‘e ha taha ‘a e tohi ‘a Nīfaí, Sēkope, pea mo ʻĪsaia ʻi he ngaahi ʻuluaki peesi ko ʻení, kuo ʻosi fokotuʻu ai ha makatuʻunga mālohi fekauʻaki mo e meʻa naʻe ui ʻe Nīfai ko e ʻtokāteline ʻa Kalaisí’” (Ko Kalaisi mo e Fuakava Foʻoú [1997], 33–35).

2 Nīfai 11:4. Ko e “Fakataipe” ʻo Sīsū Kalaisí

  • ʻI he taimi lahi, naʻe ngāue ʻaki ʻe ʻĪsaia ʻi heʻene tohí ʻa e ngaahi fakatātaá pe fakataipé. Naʻe akonaki ʻa Nīfai kau ki he mahuʻinga ke mahino ko e meʻa kotoa pē ko e fakataipe ʻo Sīsū Kalaisi. Ko e foʻi lea fakataipé ʻoku ʻuhinga ia “ke fakafofonga ʻo ngāue ʻaki ha ʻīmisi, fōtunga, sīpinga, pe ko ha meʻa ʻoku tatau mo ia” (Noah Webster’s First Edition of an American Dictionary of the English Language, 1828 [1967]). Ko e ngaahi meʻá ni ʻoku hoko ia ko e fakamanatu pe ko e fakaʻilonga ʻo Kalaisi. ʻOku toutou fakamoʻoni pea akoʻi mai ʻe he ngaahi folofolá kau kia Sīsū Kalaisi. Ko e niʻihi e ngaahi fakatātā ʻo e fakataipé ʻoku kau ai e feilaulau ʻaki ha lami tangata taʻe hano mele, ʻa ia ko ha “tatau ʻeni ʻo e feilaulau ʻo e ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupu ʻo e Tamaí” (Mōsese 5:7; vakai foki, Levitiko 1:3–5). Ko e ongo fakatātā ʻo e mā sākalamēnití pea mo e [vaí] ʻokú na fakafofongaʻi pe fakataipeʻi ʻa e feilaulau fakaleleí. (vakai, Molonai 4:3; 5:2). Ko e ngaahi fakamanatu ko ʻeni ʻo e ʻEikí mo ʻEne misiona fai fakamoʻui maʻá e faʻahinga ʻo e tangatá ʻoku fakataumuʻa ia ke akoʻi pea tokoniʻi kitautolu ke tau ʻunuʻunu ʻo ofi ange ki he ʻEiki ko hotau Huhuʻí.

2 Nīfai 11:5. “Fakahaofi mei he Maté”

  • Naʻe pehē ʻe ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá , kau ki he talaʻofa ʻo e moʻui taʻe-faʻa-maté ʻa ia ʻoku fakafou mai ʻi he feilaulau Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, ʻo pehē:

    “ʻOku ou fifili pe ʻoku tau houngaʻia kakato nai ʻi he mahuʻinga pehē fau ʻo ʻetau tui ki ha toetuʻu moʻoni mo fakaleveleva. Ko e talaʻofa ko ia ʻo e moʻui taʻe-faʻa-maté, ko e fakavaʻe ia ki heʻetau tuí. Naʻe fakahā ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻo pehē:

    “‘Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo ʻetau tui fakalotú ko e fakamoʻoni ko ia ʻa e kau ʻAposetoló mo e kau Palōfitá, ʻo fekauʻaki mo Sīsū Kalaisí, ʻa ia naʻá Ne pekia, pea telio, pea toe tuʻu ʻi he ʻaho hono tolú, ʻo hāʻele hake ki he langí; pea ko hono toenga ʻo e ngaahi meʻa kehe kotoa pē fekauʻaki mo ʻetau tui fakalotú ko ha ngaahi tānaki atu pē ki ai’ (Teachings of the Prophet Joseph Smith, sel. Joseph Fielding Smith [1976], 121).

    “Neongo ʻa e ngaahi meʻa kehe kotoa ʻi he ngāue fakafaifekau nāunauʻia ko iá, ka ko e hā nai ʻa e ʻuhinga naʻe ngāue ʻaki ai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e fakamoʻoni ki he pekiá, telió mo e Toetuʻu ʻa e Fakamoʻuí ko e tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ia ʻo ʻetau tui fakalotú ʻa ia ʻoku pehē ‘ko e ngaahi meʻa kehe kotoa pē … ko hano ngaahi konga pē ia’? ʻOku maʻu ʻa e tali ki aí ʻi he hoko ʻa e Toetuʻu ʻa e Fakamoʻuí ko e tefito mahuʻinga ia ʻo e meʻa naʻe ui ‘ko e palani lahi mo taʻengata ʻo e fakahaofi mei he maté’ (2 Nīfai 11:5)” (ʻi he Conference Report, Apr. 2000, 17; pe Liahona, Siulai 2000, 18).

2 Nīfai 12–16. Ko ʻĪsaia ʻi he Tohi ʻa Molomoná

  • ʻI he Tohi 2 Nīfaí ʻo e vahe 12–24 ʻoku kau ai e ngaahi meʻa ne hiki hangatonu mei he ngaahi lauʻi peleti palasá ʻo e tohi ʻa ʻĪsaiá (fakatatau ʻa ʻĪsaia 2–14). Naʻe fakakau ʻe Nīfai ʻa e ngaahi vahe ko ʻení ke tānaki atu ha toe fakamoʻoni ʻo e ngaahi fakahā naʻe fai kiate ia, kau ki he kahaʻu hono kakaí, pea mo hono moʻoni ʻo Sīsū Kalaisí. Neongo ko hono kakaí ko e vaʻa ia ʻo e kakai ʻIsilelí naʻe fakamavaheʻi pea tō ʻi ha feituʻu kehe, ka naʻe fakaʻaongaʻi ʻe Nīfai ʻa e ngaahi meʻa naʻe tohi ʻe ʻĪsaiá ke fakamahino ʻa e founga ʻoku malava ke nau aʻusia ai ʻa e palani ʻo e ʻaloʻofa ʻa e ʻEikí. Naʻe ongoʻi ʻe Nīfai ko kinautolu ko ia te nau lau e ngaahi kikité ni te nau “hiki hake honau lotó pea fiefia koeʻuhi ko e faʻahinga ʻo e tangatá” (2 Nīfai 11:8; vakai foki, veesi 2).

    ʻI hono toe akoʻi ʻe Nīfai Sēkope mo hono tokoua ko Sēkopé ʻa e ngaahi meʻa naʻá na akoʻi kimuʻá, naʻá ne fakalotolahiʻi ai kitautolu ke tau “fakatatau” ʻa e ngaahi lea ʻa ʻĪsaiá kiate kitautolu (vakai 1 Nīfai 19:23 ; 2 Nīfai 6:5; 11:8). ʻOku tau fakatatau ʻa e folofolá kiate kitautolu ʻaki ʻetau fakatokangaʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku faitatau ʻi he ngaahi meʻa naʻe hoko ʻa ia kuo hiki ʻi he folofolá, pea mo e ngaahi meʻa ʻoku hoko ʻi heʻetau moʻuí. ʻOku tau toe fakatatau ʻa e folofolá kiate kitautolu, ʻaki ʻetau fakapapauʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku akoʻi ʻe he folofolá. Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko iá te ne malava ke tataki ʻa e ngaahi fili ʻoku tau faí.

    Naʻe fai ʻe ʻĪsaia ʻene tohí ʻi he meimei taʻu ʻe 100 kimuʻa ʻi he taimi ʻo Nīfaí. (740–700 B.C.). Neongo ko e ngaahi tohí ni, ngalingali ʻoku fuʻu mamaʻo mei hotau ʻahó ni, ka kia Nīfai mo Sēkope, naʻe ofi ange ia kiate kinaua ʻi he ngaahi fakahā mo e ngaahi kikite ʻa Siosefa Sāmita maʻanautolu ʻoku nau lau ia he ngaahi ʻaho ní. Ko e ngaahi kikite ko ia ʻa ʻĪsaia kau ki hono fakamovetevete ʻo ʻIsilelí, pea mo e palani ʻo e ʻaloʻofa ʻa e ʻEikí ke huhuʻi Hono kakaí, naʻá ne tākiekina ʻa Nīfai ke fakakau mai ha ngaahi konga mahuʻinga ke poupouʻi ʻa ʻene fakamoʻoni kuo ʻosi tohí mo e ngaahi kikite kau ki he Mīsaiá. Ko e ngaahi konga ko ʻeni mei he tohi ʻa ʻĪsaiá, ʻokú ne fakamamafaʻi ʻa e ngaahi taumuʻa mahuʻinga ʻe fā: (1) Ko e ngaahi fakamaau ʻa e ʻOtuá pea mo e fakatomala ʻoku fie maʻú. (2) ko e ngaahi fuakava ʻa e ʻOtuá pea mo ʻEne ngaahi talaʻofa ki he fale ʻo ʻIsilelí, (3) Ko e hāʻele ʻuluaki mo hono ʻanga ua mai ʻa Kalaisí, mo e (4) ngaahi meʻa lalahi ʻe hoko kau ki he ngaahi ʻaho fakaʻosí.

  • ʻOku fakamahino mai ʻe he Bible Dictionary (Tikisinale ʻo e Tohi Tapú) ko e ngaahi lea ʻoku ʻasi ʻi he ngaahi tohi folofola ʻoku ngāue ʻaki ʻe he Siasí, ko e hiki hangatonu ia mei he ngaahi lea ʻa e palōfita ko ʻĪsaiá:

    “Ko ʻĪsaia ʻa e palōfita ʻoku ngāue ʻaki lahi taha ʻene ngaahi leá ʻi he kau palōfitá kotoa, ʻoku faʻa ngāue ʻaki ʻe Sīsū, Paula, Pita, pea mo Sione (ʻi he tohi Fakahaá) ʻo lahi hake ʻi ha toe palōfita ʻi he (Fuakava Motuʻá). Hangē pē ko e Tohi ʻa Molomoná mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ʻokú na ngāue ʻaki hangatonu ʻa e ngaahi lea ʻa ʻĪsaiá ʻo lahi ange ʻi ha toe palōfita. Naʻe folofola ʻa e ʻEikí ki he kau Nīfaí ʻo pehē ʻoku ʻmahuʻinga ʻa e ngaahi lea ʻa ʻĪsaiá,’ pea ko e ngaahi meʻa kotoa pē naʻe lea ki ai ʻa ʻĪsaia kau ki he fale ʻo ʻIsilelí mo e kau Senitailé ʻe fakahoko ia (3 Nīfai 23:1–3). …

    “Ko e tokotaha lau folofola ʻo e ʻaho ní he ʻikai te ne maʻu ha fakamatala lahi ange mo e fakahinohino ke toe mahino ange ai ʻa e ngaahi lea ʻa ʻĪsaiá hangē ko ia ʻe maʻu mei he Tohi ʻa Molomoná mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fukavá. ʻI he mahino lelei ange ki ha taha ʻa e ongo tohí ni, te ne maʻu ha mahino lahi ange ki he ngaahi lea ʻa ʻĪsaiá, pea ʻi he mahino lahi ange ʻa e ngaahi lea ʻa ʻĪsaiá, te ne maʻu ai ha mahino kakato ange ki he misiona ʻo e Fakamoʻuí, pea mo e ʻuhinga ʻo e fuakava naʻe fai kia ʻĒpalahame mo hono hakó, ʻa ia ʻe fai tāpuekina ai ʻa e ngaahi fāmili kotoa pē ʻo e māmaní” (“ ʻĪsaia,” 707; vakai, fakamatala ki he 1 Nīfai 20–21 ʻi he peesi 48).

2 Nīfai 12:1. “Kau ki Siuta mo Selusalema”

  • Naʻe mamata mo lea ʻa ʻĪsaia kau ki he kahaʻu ʻo Siuta mo Selusalemá pea mo e tuʻunga fakaʻosi te nau aʻusiá. Naʻe ngāue ʻaki hangatonu ʻene ngaahi leá ʻi he Tohi ʻa Molomoná, ka ʻoku toe taumuʻa pē ia ki he fale ʻo ʻIsilelí kotoa (vakai, 2 Nīfai 6:5; 3 Nīfai 23:1–2).

2 Nīfai 12:2. “Ko e Moʻunga ʻo e Fale ʻo e ʻEikí”

  • Ko e konga mahuʻinga ʻo e meʻa ne mamata ki ai ʻa ʻĪsaiá ʻe kamata ke fakahoko (“e hoko ia”) ʻi ha vahaʻataimi ʻe fakataumuʻa ki ha feituʻu kehe ʻi he māmaní, hangē ko e Saione ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻoku ʻuluʻi ʻapitanga ʻi Sōleki Siti, Iutaá.

    Naʻe lea ʻa ʻEletā Likuleni Lisiate (1886–1983) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, kau ki hono fakakakato ʻo e kikité ni ʻo pehē:

    [“Naʻe mamata ʻa ʻĪsaia ki he moʻunga ʻo e fale ʻo e ʻEikí naʻe fokotuʻu ʻi he tumutumu ʻo e ngaahi moʻungá ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní. …

    “Kuo fakakakato moʻoni ʻeni, ʻi heʻeku fakakaukaú, ʻi he fale ʻo e ʻOtua ʻo Sēkopé ʻi he feituʻu ko ʻení! Kuo ʻomi ʻe he temipale ko ʻení, ha kakai mei he ngaahi fonua kotoa pē, ke ako ʻi Heʻene ngaahi foungá, pea ʻaʻeva ʻi Hono ngaahi halá ʻo lahi hake ʻi ha toe fale ʻoku tau maʻu hano fakamatala”] (ʻi he Conference Report, Apr. 1971, 143; pe Ensign, June 1971, 98).

    ʻĪmisi
    Temipale Sōlekí

    Naʻe fakalahi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī (1915–85) ʻo e Kolomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻa e ʻuhinga ʻo e kupuʻi lea “tumutumu ʻo e ngaahi moʻungá” ʻi heʻene fekauʻaki mo e temipalé. Naʻá ne pehē: “Ko e ngaahi temipale toputapu kotoa ʻo e ʻOtuá, ʻi he ngaahi ʻaho ki mui ní ʻe fokotuʻu kinautolu ʻi he ngaahi moʻunga ʻo e ʻEikí, he ko ʻEne ngaahi moʻungá—tatau ai pē pe ko e fonua ko iá ko e moʻunga, pe ko ha teleʻa, pe ko ha tokalelei—ʻa e ngaahi feituʻu ʻe hāʻele tonu mai ki aí, pea ʻi he ivi ʻo Hono Laumālié, ke fetuʻutaki mo Hono kakaí” (The Millennial Messiah [1982], 275).

  • Ko ʻAmelika, ʻa e feituʻu naʻe kikiteʻi ko e “moʻunga ʻo e fale ʻo e ʻEikí” (2 Nīfai 12:2), kuo hoko ia ko e fonua ne hiki mai ki ai e kau mulí talu mei hono ʻiloʻí mo hono nofoʻí. Naʻe kikiteʻi ʻe ʻĪsaia ʻo pehē ʻe “tafe ki ai ʻa e ngaahi puleʻanga kotoa pē” (2 Nīfai 12:2). Ko e kau hiki mai mei ʻIulope lolotonga e senituli 19, pea hokohoko atu mei he ngaahi tapa kehekehe ʻo māmani he ʻaho ní, naʻa nau nofoʻi mo fai tāpuekina e fonuá, ngaahi kautahá, pea mo e Siasí. Ko e tokolahi ʻo e kau Māʻoniʻoni ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní, naʻa nau fakatotoloʻi honau tupuʻangá ki he kakai ko ʻeni naʻa nau hiki mai mei he fonua motuʻá ki he fonua foʻoú. ʻIkai ko ia pē, ko e kakai mei he ngaahi feituʻu ʻo e māmaní, ʻa e kakai ʻoku kau pe ʻikai kau ki he Siasi e ʻEikí, ʻoku kei hokohoko atu ʻenau ʻahia ʻa e feituʻu Temipale Sōlekí mo e ngaahi hetikuota ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. Ko e tokolahi ʻo e kāingalotu ʻo e Siasí ʻoku nau kau mai ki he ngaahi fakatahaʻanga fakavaeaua taʻu ʻo e konifelenisi lahi ʻa e Siasí ʻi Sōleki Siti ʻi ʻIutá, ʻi he taimi tatau ko e tokolahi mei he ngaahi fonua lahi ʻi māmani ʻoku nau mamata mo fanongo ki he konifelenisí ʻo fakafou ʻi he ngaahi founga fetuʻutaki fakaonopōní.

2 Nīfai 12:3. “E ʻAlu Atu mei Saione ʻa e Fonó, pea ko e Folofola ʻa e ʻEikí mei Selusalema”

  • Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita (1876–1972) ʻa e ʻuhinga ʻo e ʻalu atu mei Saione ʻa e fonó pea mo e folofola ʻa e ʻEikí mei Selusalemá ʻo pehē:

    ʻĪmisi
    Ko e kolo motuʻa ko Selusalemá ʻi ʻIsileli

    © Richard Cleave

    “Ko Selusalema motuʻá … ʻe hoko ia ko ha kolo māʻoniʻoni ʻa ia ʻe ʻafio ai ʻa e ʻEikí, pea te Ne tuku atu mei ai ʻEne folofolá ki he kakaí. ʻE tatau pē, ʻi he fonuá ni ko [ʻAmelika], pea mo e kolo ko Saioné, ʻa e Selusalema Foʻoú, ʻe langa hake ia, pea ʻe ʻalu atu mei ai ʻa e fono ʻa e ʻOtuá. …

    “… Ko e ongo koló ni, ko e taha ʻi he fonua ʻo Saioné pea ko e taha ʻi Pālesitainé, ʻe hoko kinaua ko e ongo kolomuʻa ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá lolotonga e nofotuʻí.” (Doctrines of Salvation, comp. Bruce R. McConkie, 3 vols. [1954–56], 3:69–71).

  • Ko e kupuʻi lea “e ʻalu atu mei Saione ʻa e fonó” (2 Nīfai 12:3) ko e sīpinga fisifisimuʻa ia ʻo e founga ʻoku lava ʻo ngāue ʻaki ʻa e kikité ki ha ngaahi ʻuhinga lahi ange. Naʻe lea ʻa Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī (1910–2008) ʻo pehē:

    “ʻI heʻeku fakakaukauloto ki he fale fakaofó ni ʻi he veʻe temipalé [ʻa e Senitā Konifelenisí], ʻoku haʻu ki hoku ʻatamaí ʻa e kikite maʻongoʻonga ʻa ʻĪsaiá naʻe pehē:

    “‘Pea ʻe hoko ʻo pehē ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí, ʻo ka fokotuʻu maʻu ʻa e moʻunga ʻo e fale ʻo e ʻEikí ʻi he tumutumu ʻo e ngaahi moʻungá, pea ʻe hakeakiʻi ia ke māʻolunga ʻi he ngaahi moʻungá, pea ʻe tafe ki ai ʻa e ngaahi puleʻanga kotoa pē.’ …

    “ʻOku ou tui ʻoku ʻuhinga ʻa e kikite ko iá ki he Temipale fakahisitōlia mo fakaofo ʻi Sōlekí. Ka ʻoku ou tui ʻoku toe ʻuhinga pē ki he fale fakatahaʻanga fakaʻofoʻofá ni. He ʻe ʻalu atu mei he tuʻunga malanga ko ʻení ʻa e fono ʻa e ʻOtuá, fakataha mo e folofola mo e fakamoʻoni ʻa e ʻEikí.” (ʻi he Conference Report, Oct. 2000, 89; pe Liahona, Nōvema 2000, 69).

2 Nīfai 12:4. Ko e Taimi ʻo e Melino

  • Naʻe lea ʻa ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻe faifai pea hoko mai ʻa e melinó ki he māmaní hili ʻa e Hāʻele ʻAnga Ua mai ʻa e ʻEikí . Naʻá ne toe fakamahinoʻi ʻa e ʻuhinga ʻe ʻikai ai ha melino kimuʻa he taimi ko ʻení ʻaki ʻene pehē: [“Ko e tokolahi ʻoku nau fiemālie pē ʻi he kikite he Fuakava Motuʻá ʻa ia ʻoku pehē ʻe hanga ʻe he ngaahi puleʻangá ʻo ʻtuki ʻenau ngaahi heletāá, ko e ngaahi huo toho, mo ʻenau ngaahi taó, ko e ngaahi hele ʻauhani’ (Maika 4:3). Ka ko e kikite ko ʻení ʻe toki hoko pē ia ʻi he taimi ʻo e melinó, ʻi he hili ʻa e taimi ʻe hanga ai ʻe he ʻOtua ʻo Sēkopé ʻo ʻakoʻi kitautolu ʻi hono ngaahi halá, pea te tau ʻaʻeva ʻi Hono ngaahi ʻalungá’ (4:2). ʻI he lolotongá ni, ʻoku ʻi ai e ngaahi tau mo e fekeʻikeʻi he feituʻu kotoa pē pea ʻoku tupu ia ʻi he maumauʻi e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá”] (ʻi he Conference Report, Apr. 1990, 92; pe Ensign, May 1990, 72).

2 Nīfai 12:5–9. “ʻE Fale ʻo Sēkopé”

  • Ko e “fale ʻo Sēkopé” ʻoku ʻuhinga ia ki he ngaahi hako ʻo e pēteliake maʻongoʻongá ni ʻa ia naʻá ne maʻu ʻa e hingoa ʻo e fuakavá ko ʻIsileli, tuʻunga heʻene angatonu fakatāutahá. Ka neongo ia, naʻe tō ʻa e puleʻanga ʻo ʻIsileli ʻi he faka-Tokelaú mo e faka-Tongá, ʻi he taimi kehekehe pē, koeʻuhí he naʻa nau fetongi e ʻOtuá ʻaki e lotu tamapuá. Naʻe “fakafonu ʻa kinautolu mei he potu hahaké” (2 Nīfai 12:6) pe, fakatatau ki he ʻĪsaia 2:6 futinouti a, naʻe “fakafonu, mo fafanga kinautolu ʻaki ʻa e ngaahi tui [mei] muli” fekauʻaki mo e ngaahi ʻotua tamapuá, “hangē ko e kau Filisitiá.” ʻI hono ʻai ʻe tahá, naʻa nau liʻaki ʻa e ongoongolelei ʻa e ʻEikí, ka nau fakamuʻomuʻa ʻa e ngaahi akonaki mei māmaní. Naʻe tuku honau lotó ʻi he koloá mo e angahalá, pea naʻa nau tafoki ʻo lotu ki he ngaahi tamapuá.

2 Nīfai 12:9. Ko e Tangata Meʻavalé mo e Tangata Māʻolungá

  • Ko e kupuʻi lea “ko e tangata lāuvalé [pe tangata tuʻá], ʻoku ʻikai ke punou hifo, pea ko e tangata māʻolungá ʻoku ʻikai fakavaivaiʻi ia” (2 Nīfai 12:9) ʻokú ne fakamahinoʻi mei he tokotaha māʻulalo tahá ki he tokotaha māʻolunga taha ʻi he sosaietí, ʻoku ʻikai ha toko taha ʻe loto fakatōkilalo feʻunga ke ne tali e ʻOtuá.

2 Nīfai 12:11–22. “Ko e Fofonga Laukau ʻo e Tangatá”

  • Ko e kakai ʻo e ngaahi puleʻanga kotoa pē ʻoku nau “pōlepole mo māʻolungá” ʻe “tukuhifo ia ki lalo” (2 Nīfai 12:12) pea mo ʻenau “fofonga laukaú” (2 Nīfai 12:11) ʻe ʻosi ia, he ʻe hoko ʻi he ʻaho ʻo e ʻEikí—ʻa e Hāʻele ʻAnga Uá—pea ʻe teʻia kinautolu ʻe Hono māfimafí. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he veesi 13–22 ʻa e ngaahi tuʻunga fakaʻilonga ʻo ʻEne toe hāʻele maí, kau ai e ngaahi koloa ʻoku maʻu ʻe kinautolu ʻoku tuʻumālie tahá, ko e ngaahi moʻunga māʻolunga ʻo e lotu tamapuá mo e lotu ki he ngaahi ʻOtua mulí, ko e ngaahi taua mo e ngaahi holisi ʻoku maluʻi ʻe he tangatá, mo e ngaahi vaka fakaʻofoʻofá pe ngaahi vaka laukaú. Ko hono fakalūkufuá, ko e hīkisiá mo e ʻulu pupulá te nau tō, pea ʻe holafa ʻo ʻosi ʻenau ngaahi koloa fakaemāmaní ʻi he lotolotonga ʻa e hāʻele mai ʻa e ʻEikí (vakai, 3 Nīfai 25:1; Malakai 4:1).

  • Naʻe fokotuʻu mai ʻe Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ko e ako ko ia ke loto fakatōkilaló, ko e teuteu mahuʻinga ia ki he ʻaho ʻe toe Hāʻele ʻAnga Ua mai ai ʻa e ʻEikí, ʻi he taimi ʻe hakeakiʻi ai ʻa e Fakamoʻuí ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi puleʻangá:

    “Ne u kamata lau ʻi he 2 Nīfai 12 peá u fakakaukau: ‘ ʻOku folofola mai ʻa e ʻEikí kiate au. Ko e hā nai e meʻa ʻokú Ne finangalo ke fakahā fakahangatonu mai kiate aú?’ Ka ne u aʻu mai ki ha veesi ʻi he konga ko ʻeni ʻa ʻĪsaiá ne mahino lelei ia ʻo hangē pē ʻoku ʻosi fakaʻilongaʻi maí: ‘Pea ʻe hoko ʻo pehē ʻe fakavaivaiʻi ʻa e fofonga laukau ʻo e tangatá, pea ko e pōlepole ʻa e tangatá ʻe tukuhifo ki lalo, pea ko e ʻEikí pē ʻe hākeakiʻi ʻi he ʻaho ko iá’ (2 Nīfai 12:11).

    “ ʻOku fakamatala ʻeni ki he ʻaho ʻe toe hāʻele mai ai ʻa e Fakamoʻuí, ko ha ʻaho ʻoku tau ʻamanaki kotoa ki ai pea ʻoku tau loto ke teuteu ʻetau fānau akó ki ai. ʻOku fakamahino mai ʻe he folofola ko ʻení ʻi he ʻaho ko iá, ko kitautou ko ia ʻoku fakakaukau ʻoku tau lelei mo makehé, ʻe fakavaivaiʻi kitautolu, kae hiki hake ʻa e ʻEikí toko taha pē. Te tau ʻiloʻi lelei ai ko hai Ia, pea mo e lahi ʻetau ʻofa ʻiate Iá, pea mo e tuʻunga ʻo e loto fakatōkilalo ʻoku totonu ke tau maʻú. …

    “… ʻOku toki mahino kiate au ʻa e ʻuhinga ʻa ʻĪsaiá ʻi heʻene pehē ʻe lava ke tokoni ʻetau ʻamanaki atu ki ha ʻaho ʻe hiki hake ai ʻa e ʻEikí pea ke u ʻiloʻi ʻa e lahi ʻo ʻeku fakafalala kiate Iá. ʻOku tau fie maʻu Ia, pea ko e tui ʻoku tau maʻu kiate Iá ʻe lava ke tau mamata ai ki hono maʻongoʻongá mo hono hiki hake Iá kae fakavaivaiʻi kitautolu pea tau fakafalala kiate Iá” (“ ʻE Liliu Hoʻo Moʻuí ʻe he Tohi ʻa Molomoná,” Liahona, Fēpueli 2004, 14–15).

2 Nīfai 13:1–15. Ko e Tautea ʻo Siuta mo Selusalemá

  • ʻI he 2 Nīfai 13, naʻe hiki ʻe Nīfai mei he tohi ʻa ʻĪsaiá ʻa e fakamatala ki he tō fakaʻosi ʻa Siuta mo Selusalemá, pea mo e kau angahala Senitailé ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí. Naʻe hoko ki he fale ʻo Sēkopé ʻa e ngaahi fakaʻauha ne ʻosi talakí, ʻokú ne fakataipe mai ʻa e ngaahi fakaʻauha ʻe hoko ʻi he Hāʻele ʻAnga Uá.

2 Nīfai 13:1. “Ko e Poupoú mo e Tokotokó”

  • ʻE mole atu ʻa e ngaahi fie maʻu ko ia ke ʻi ai ha mā mo ha vai lolotonga hono ʻākoloʻí. “ʻOku tomuʻa tala mai ʻe he Poupoú mo e Tokotokó”ʻa ē naʻe fakamatalaʻi ʻi he 2 Nīfai 13:1 ʻa e honge fakalaumālie ʻa kinautolu te nau liʻaki ʻa e ʻEikí, ʻa ia ko e “tokoni kotoa pē ʻo e meʻakaí”—ko e mā ʻo e moʻuí—pea mo e “tokoni kotoa pē ʻo e vaí”—ʻa e vai e moʻuí.

2 Nīfai 13:2–3. “Tangata Mālohi … Tangata Lea Mālie”

  • Ko e kakai tangata kotoa pē ʻi Siuta mo Selusalema, tatau ai pē pe ko e hā honau tuʻunga he sosaietí (ko e faʻahinga ʻe 11 ʻoku lau ki ai ʻia 2 Nīfai 13:2–3), ʻe ʻomai kinautolu ki he pōpulá.

2 Nīfai 13:4. “Pea ʻe Pule Kiate Kinautolu ʻa e Fānau Valevalé”

  • ʻE fakanofo ʻa kinautolu ʻoku ʻikai potó mo e fānau ʻoku ʻikai hanau tuʻunga he sōsaietí, ke pule ki he nofo pōpula ʻa kinautolu ʻoku ʻasi ʻi he 2 Nīfai 13:2–3.

2 Nīfai 13:6. “ʻOkú Ke Maʻu Ha Kofu”

  • ʻOku fuʻu masiva pea faingatāmaki ʻaupito ʻa e kakaí tupu mei he fakaʻauhá mo e angatuʻú pea naʻa mo e tokotaha ʻokú ne maʻu ʻa e kofú ʻe feʻunga ia ke ne takimuʻa.

2 Nīfai 13:7. “ʻE ʻIkai Te u Hoko Ko e Fai Fakamoʻui; … ʻOua Naʻa Fokotuʻu Au Ko e Pule ʻo e Kakaí”

  • Naʻa mo e tokotaha naʻe fili ke taki koeʻuhí ko e ʻi ai hono kofú he ʻikai te ne malava ke tokoniʻi ʻa e fiekaiá mo e faingataʻaʻiá.

2 Nīfai 13:8. “He Kuo Maumau ʻa Selusalema”

2 Nīfai 13:9. “Ko e Anga Honau Fofongá”

  • ʻOku uesia ʻa e fakakaukaú mo e fōtungá ʻe he angatonú mo e angahalá. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Pilikihami ʻIongi (1801–77), “Ko kinautolu kuo nau maʻu e fakamolemole ʻo ʻenau ngaahi angahalá ʻoku ngingila honau fōtungá, pea te nau ulo atu ʻaki e maama mei hēvani” (“Speech,” Times and Seasons, July 1, 1845, 956).

    Naʻe ako ʻaki ʻe Palesiteni Tēvita O. Makei (1873–1970) ʻo pehē: [“ ʻOku ʻikai lava ʻe ha tangata ke talangataʻa ki he folofola ʻa e ʻOtuá pea ʻe taʻetauteaʻi ia. ʻOku ʻikai ha angahala, neongo ʻene fakapulipulí, ʻe taʻetotongi ki ai. ʻE moʻoni pē mahalo te ke fai ha loi pea ʻikai ʻiloʻi; pe ko hoʻo maumauʻi e fono ʻo e angamaʻá pea ʻikai ʻiloʻi ʻe he niʻihi te nau fakamāuʻi koé, ka he ʻikai te ke lava ke hola mei he fakamaau ʻe hoko mai hili ʻa e faiangahala ko iá. Ko e loí ʻe toitoi pē ʻi ho ʻatamaí, ʻo hoko ko e mele ki ho ʻulungāangá, pea toki ʻasi mai ʻi ha taimi mo ha founga ʻi ho fōtungá mo hoʻo angafaí.”] (ʻi he Conference Report, Oct. 1951, 8).

    Naʻe tohi ʻe Selemaia ʻo pehē naʻe hoko ʻo fonu angahalaʻia e moʻui ʻa e kakaí pea aʻu ʻo mole meiate kinautolu ʻa e tuʻunga ke nau kula ai he maá (vakai, Selemaia 6:15).

2 Nīfai 13:12. “ʻOku Fakahalaʻi Koe”

  • Naʻe fakaʻuhingaʻi ʻe Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni (1899–1994) ʻa e 2 Nīfai 13:12 ʻo pehē: [“Pea ko ia ʻi he ʻaho ní, ʻoku toe hulu ange ʻa hono taʻetokangaʻi ʻo e ʻapí mo e fāmilí, pea ʻoku ngāue fakamātoato ʻa e tēvoló ke tekeʻi ʻa e tamaí mei hono fatongia ko e ʻulu ʻi he ʻapí, pea fakatupu ʻa e feʻiteʻitaní ʻi he fānaú. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Tohi ʻa Molomoná ʻa e tuʻunga ko ʻení ʻo pehē ʻPea ko hoku kakaí, ko e fānau ʻa honau kau pule fakamālohí, pea ʻoku pule kiate kinautolu ʻa e kau [fafiné].’ Pea toki hoko atu mo e ngaahi lea ko ʻeni —pea fakakaukau fakamaatoato ki he ngaahi lea ko ʻení fekauʻaki mo e kau taki fakapolitikale ʻoku nau taukaveʻi ʻa e fakavahavaha fanaú mo e fakatōtamá: ʻE hoku kakai, ʻoku fakahalaʻi koe ʻe kinautolu ʻoku tataki koé pea ʻoku nau maumauʻi ʻa e anga ho ngaahi halá.’] (2 Nīfai 13:12.)” (ʻi he Conference Report, Oct. 1970, 21).

2 Nīfai 13:16–24. “Ngaahi ʻOfefine ʻo Saioné”

  • Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita ʻa kinautolu ʻoku ʻuhinga ki ai ʻa e kupuʻi lea “ngaahi ʻofefine ʻo Saioné” pea mo e lau ʻa e ngaahi veesi ʻoku hā ʻi he 2 Nīfai 13 kau kiate kinautolú ʻo pehē: “Ko e ngaahi tuʻunga taau ʻoku tokanga ki ai e Kau Taki Māʻolunga e Siasí ki he kakai tangatá, mo e kakai fefiné, ke nau tui e vala tāú. ʻOku akoʻi kinautolu ki he ngaahi ʻulungāanga ʻoku taau mo leleí ʻi he taimi kotoa pē. ʻI heʻeku fakakaukaú, ko e meʻa mātuʻaki fakaloloma moʻoni ko e taimi ʻoku tui ai ʻe he ʻngaahi ʻofefine ʻo Saioné’ ʻa e ngaahi vala ʻoku ʻikai tāú. ʻOku mahuʻinga ke fakatokangaʻi, ʻoku ʻuhinga tatau pē ki he kakai tangatá mo e houʻeiki fafiné. Naʻe fai ʻe he ʻEikí ha ngaahi fekau ki ʻIsileli ʻi onoʻaho ki he tangatá mo fefiné fakatouʻosi, kuo pau ke nau ʻufiʻufi honau sinó pea tauhi ki he fono ʻo e angamaʻá ʻi he taimi kotoa pē” (Answers to Gospel Questions, comp. Joseph Fielding Smith Jr., 5 vols. [1957–66], 5:174; vakai foki ki he ngaahi futinouti ki he ʻĪsaia 3:16–26).

2 Nīfai 14. ʻE Huhuʻi ʻa Saione

  • ʻE ʻomi ʻe he Nofotuʻí ʻa e Huhuʻi ʻo Saioné pea fufulu ʻa e ʻuli hono ngaahi ʻofefiné.

2 Nīfai 14:1. “Fefine ʻe Toko Fitu… Tangata ʻe TokoTaha”

  • ʻE tōtau pe taki pōpula ha kau tangata tokolahi, pea hoko ʻo tuēnoa ai ʻa e kakai fefiné ʻi he mole honau hoá pea mo e fānaú.

2 Nīfai 14:2. ʻI he ʻAho Ko Iá

  • ʻI he faka-Hēpeluú, ko e lea vaʻá ʻokú ne faʻa fakatātaaʻi ʻa e Mīsaiá (vakai, Selemaia 23:5–6). ʻE malava pē ke ʻuhinga ki ha kakai angatonu ʻo e fale ʻo ʻIsilelí ʻa ia kuo ʻosi fakamāʻoniʻoniʻi mo huhuʻi (vakai, ʻĪsaia 60:21; 2 Nīfai 3:5; 10:1; Sēkope 2:25).

    ʻOku ʻuhinga ʻa e “ʻIsileli kuo Haó” (2 Nīfai 14:2) ki he kakai ʻo e fale ʻo ʻIsilelí, naʻa nau hao mei he fakaʻauha naʻe hoko ki he kau angahalá koeʻuhí ko ʻenau angatonu fakatāutahá.

2 Nīfai 15. Ko ha Hiva ʻo e Ngoue Vaine ʻa e ʻEikí

  • Naʻe fakamatalaʻi ʻi he 2 Nīfai 15:1–25 ʻa e fakapoʻuli fakalilifu mo e hē mei he moʻoní, ʻa ia ʻe fuʻu hulu ʻaupito kimuʻa ʻi he fakaʻauha ʻo e kau angahalá. ʻI he taimi tatau, naʻe kikiteʻi ʻe ʻĪsaia ʻe tānaki ʻe he ʻEikí Hono kakaí pea foaki kiate kinautolu ʻa e ʻamanaki lelei (vakai, veesi 26–30). Naʻe fakamatala ʻa ʻEletā Pulusi R. Makongikī kau ki he tuʻunga ʻo e ngaahi meʻa naʻe fakamatala ki ai ʻi he 2 Nīfai 15 ʻo ne fakaʻaongaʻi e ngaahi lea ʻe malava ke mahino kiate kinautolu ʻoku nau lau ia he ngaahi ʻaho ní ʻo pehē:

    [“Ko e meʻa ʻoku hā mai ki he kahaʻú ʻoku ʻikai ke fuʻu fakaʻofoʻofa, maama mo melino. Ko e ngaahi meʻa kotoa pē ʻe hoko ia ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi koví, fakatamakí, mo e lala ʻo lahi ange ʻi ha toe taimi kuo ʻiloa ʻi he māmaní.

    “ʻI he teuteu ko ia ʻa e kau Māʻoniʻoní ke feʻiloaki mo honau ʻOtuá, ʻe pehē pē ʻa e teuteu ʻa kinautolu ʻoku fakakakano mo fakatēvoló ki honau tauteá.

    “ʻI he feinga ʻa e kau tangata angavaivaí ke fokotuʻu maʻu honau uí mo honau filí, ʻe pehē pē mo kinautolu ʻoku nau hū ki he ʻOtua ʻo e māmaní, te nau ngalo hifo ke māʻulalo pea māʻulalo ange ki he loloto ʻo e angahala lahi mo e taʻe ʻi ai ha toe ʻamanakí.

    “ʻI he lotolotonga e loʻimata ʻo e mamahí—pea mafasia hotau lotó ʻi he faingataʻá—ʻoku tau sio ki he koví, fai hiá mo e anga fakakakanó ʻene ʻufiʻufi e māmaní. …

    “ʻOku tau vakai ki he ngaahi mālohi e tēvoló ʻi he feituʻu kotoa ʻenau fakatahataha ke fakaʻauha e fāmilí, manuki ki he angamaʻá mo e anga ʻoku tāú, pea fakalāngilangiʻi ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku fakalieliá mo fulikivanú. … ʻOku pule ʻa Sētane ʻi he loto e tangatá; ko e ʻaho lahi ʻeni ʻo hono mālohí.

    “Ka ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi koví ni kotoa, ʻoku laka atu ki muʻa e ngāue ʻa e ʻEikí. …

    “ʻI he lotolotonga ʻo e ngaahi meʻá ni kotoa, ʻoku ʻi ai e ngaahi fakahā, vīsione, mo e ngaahi kikite. ʻOku ʻi ai e ngaaahi meʻafoaki, ngaahi fakaʻilonga mo e ngaahi meʻa mana. ʻOku hulu fau ʻa e ngāue mai ʻa e Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá.

    “ʻI he lotolotonga e ngaahi laumālie tui kotoa pē … ʻoku nau teuteu ke nofo fakataha mo e ʻOtuá mo Kalaisi pea mo e ngaahi laumālie ʻoku māʻoniʻoní ʻi he puleʻanga taʻengatá.

    “ʻIkai ʻoku tau ofo pea tau fakafetaʻi mo tetetete ʻi he ngaahi meʻa ʻoku tuʻunuku mai mei muʻá?

    “Ko e moʻoni ʻoku moveuveu e māmaní pea ʻe hokohoko atu, ka ko e Saione ʻo e ʻOtuá ʻe tuʻu maʻu pē ia. ʻE tafiʻi atu mei he Siasí ʻa e angahalá mo e fakaʻotua maté, pea ʻe hokohoko atu e tupulaki ʻa e kiʻi foʻi maká kae ʻoua kuo kāpui ʻa e foʻi māmaní kotoa”] (ʻi he Conference Report, Apr. 1980, 99; pe Ensign, May 1980, 72–73).

2 Nīfai 15:18, 20–21. Ko e Ngaahi Fakatokanga ki he Angahalá

  • ʻI he 2 Nīfai 15:18 ʻoku fakatatau ai e nunuʻa ʻo e angahalá “maea toho.” ʻOku tatau e kakai ʻoku halaia ʻi he angahalá mo kinautolu ʻoku “fusi [ki he] angahalá ʻaki ʻa e afo ʻo hangē ko e fanga monumanú ki heʻenau ngaahi kavengá” (ʻIsaia 5:18c).

    Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Hāloti B. Lī (1899–1973) ʻa e founga ʻoku hangē ai ʻa e angahalá ko ha kavengá ʻo pehē: [“Kapau te u fehuʻi atu pe ko e hā ʻa e kavenga mamafa taha ʻoku fua ʻe ha tokotaha ʻi heʻene moʻuí, ko e hā hoʻo talí? Ko e kavenga mamafa taha ʻoku fua ʻe ha tokotaha ʻi heʻene moʻuí ko e kavenga ʻo e angahalá”] (ʻi he Conference Report, Apr. 1973, 177; pe Ensign, July 1973, 122).

    Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Sēmisi E. Fausi (1920–2007) ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻa e mahuʻinga ko ia ke sio fakalelei pea fili ʻa e leleí mei he koví: “ ʻOku fakaʻau ke lahi ange ʻa e faikehekehe ʻʻi he meʻa ʻoku manakoá mo e meʻa ʻoku māʻoniʻoní. Pea hangē ko ia naʻe kikiteʻi ʻe ʻĪsaiá, ʻe ʻi ai ʻa e tokolahi he ʻahó ni, te nau ui ʻa e koví ko e lelei, mo e leleí ko e kovi’ [ʻĪsaia 5:20]. ʻOku ʻikai hangē ʻa e ngaahi fakahā mei he kau palōfita ʻa e ʻOtuá ko ha meʻakai ʻi he fale kaí, ke te fili ʻa e niʻihi kae liʻaki ʻa e niʻihi” (ʻi he Conference Report, Oct. 2003, 21; pe Liahona, Nōvema 2003, 22).

2 Nīfai 15:26. “Hiki Hake ha Fuka ki he Ngaahi Puleʻangá”

  • ʻI he ngaahi ʻaho ʻahi kimui ní, ʻe hiki hake ʻe he ʻEikí ha fuka ke tānaki fakataha mo maluʻi ʻa e kau angatonu ʻo ʻIsilelí ʻi he kamata ko ia ʻa e fakaʻauha ʻo e kau angahalá. Ko e tānaki fakataha ko ia ʻo ʻIsilelí ko e fakamelomelo mahuʻinga ia ki he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí, ʻo fakahoko fakataha mo hono malanga ʻaki ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ki he ngaahi puleʻanga kotoa pē ʻo e māmaní.

  • ʻĪmisi
    Ko hono fokotuʻu ʻe Siosefa Sāmita ʻa e Siasí

    Dale Kilbourne, © IRI

    Naʻe fakamahino ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita ʻa e ʻuhinga ʻo e fuka naʻe lea ki ai ʻa ʻĪsaiá ʻo pehē: “ʻI he taʻu ʻe 125 kuohilí, ʻi he kiʻi kolo ko Feieti, ʻi he vahefonua Seneká ʻi Niu ʻIoke, naʻe fokotuʻu hake ai ʻe he ʻEikí ha fuka ki he ngaahi puleʻangá. Ko hano fakakakato ia ʻo e kikite naʻe fai ʻe he Palōfita ko ʻĪsaiá, ʻa ia naʻá ku lau atú [ʻĪsaia 11:11–12]. Ko e fuka ko iá ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻa ia naʻe fokotuʻu ko hono fakaʻosí, pea he ʻikai toe fakaʻauha pe ʻave ki ha kakai kehe [vakai, Taniela l 2:44]. Ko e meʻa maʻongoʻonga taha ia kuo mamata ki ai e māmaní talu mei he ʻaho naʻe hiki hake ai ʻa e Huhuʻí ʻi he kolosí pea hoko ai ʻa e fakalelei taʻengata mo taʻefakangatangatá. ʻOku mahuʻinga ia ki he tangatá ʻo lahi ange ʻi ha toe meʻa kuo hoko talu mei he ʻaho ko iá” (Doctrines of Salvation, 3:254–55).

2 Nīfai 15:27–29. Tatau e Pesipesi ʻo e Fanga Hōsí mo e Makaafi, Ngaahi Veʻeteká ʻoku tatau mo ha ʻAhiohio, pea Ngungulu ʻo hangē ha Laioné

  • Naʻe fokotuʻu mai ʻe ʻEletā Likuleni Lisiate (1886–1983) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ha fakatātā ʻe malava ke ʻai ki he ngaahi veesi ʻia ʻĪsaiá ʻi he 2 Nīfai 15:27–29; naʻá ne taki ʻetau tokangá ki he ngāue fakafaifekau kāfakafa ʻoku hoko ʻi hotau ʻaho ní ʻo pehē:

    “ʻI hono fakapapauʻi ko ia e taimi ʻo e tānaki maʻongoʻongá ni, naʻe hangē naʻe tala mai ʻe ʻĪsaia ʻe hoko ia ʻi he ʻaho ʻo e lēlué mo e vakapuná. …

    “Koeʻuhí naʻe ʻikai ha lēlue pe ngaahi vakapuna ʻi he ʻaho ko iá, naʻe faingataʻa kia ʻĪsaia ke ne fakahingoa e ngaahi meʻá ni. Ka neongo ia, ʻoku hangē kuó ne fakamatalaʻi kinautolu ʻi ha ngaahi lea mahinongofua. ʻOku ʻi ai nai ha toe ʻuhinga lelei ange ‘ki he fefeka ʻa e pesipesi ʻo ʻenau fanga hōsí ʻo tatau mo e makaafí, pea ʻe teka ʻa ʻenau ngaahi veʻeteká ʻo tatau mo ha ʻahiohio’ ka ko e lēlué ʻi he ngaahi ʻahó ni? ʻOku ʻi ai ha toe ʻuhinga lelei ange ki he ‘ngungulu … ʻo hangē ha laione’ ka ko e longoaʻa ʻa e vakapuná? ʻOku ʻikai ke tuʻu e lele ʻa e ngaahi lēlué mo e puna ʻa e ngaahi vakapuná ʻi he poʻulí. ʻI heʻene peheé, ʻikai naʻe tonu pē ʻa ʻĪsaia ʻi heʻene pehē: ‘ʻe ʻikai ha taha ʻiate kinautolu ʻe tulemohe pe mohe; pea ʻe ʻikai vete ʻa e nonoʻo ʻo honau kongalotó, pea ʻe motuhi ʻa e nonoʻo ʻo honau topuvaʻé’? ʻI he founga fefonongaʻaki ko ʻení, ʻoku malava moʻoni ai ʻe he ʻEikí ʻo ʻsisī kiate kinautolu mei he ngataʻanga ʻo māmaní,’ pea ‘te nau haʻu vave mo fakatoʻotoʻo.’ ʻOku pau naʻe ʻosi mamata mai pē ʻa ʻĪsaia ia ki he vakapuná, ʻi heʻene pehē: ‘Ko hai ʻa kinautolú na ʻoku puna ʻo hangē ha ʻaó, pea hangē ko e fanga kulukulu ki honau ngaahi matapaá?’ (ʻĪsaia 60:8.)” (Israel! Do You Know? [1954], 182).

2 Nīfai 16:1. Ko Hai ʻa e Tuʻi ko ʻŪsaiá?

  • Ko ʻŪsaiá ko e tuʻi ia hono hongofulu ʻi he puleʻanga fakatonga ʻo Siutá. Naʻe kamata ʻene pulé ʻi hono taʻu 16 ʻi he taimi naʻe fakapoongi ai ʻene tamaí ko ʻAmasiá ʻe he kau angatuʻú ʻi he taʻu 767  K.M. Naʻe fekumi pea muimui ʻa ʻŪsaia ki he faleʻi ʻa e palōfita ko Sakaliá, pea naʻe fakatuʻumālie ia ʻe he ʻEikí (vakai, 2 Ngaahi Tuʻi 15:34; 2 Fakamatala Meʻahokohoko 26:5). Naʻá ne taki e puleʻanga Siutá ʻi ha ngaahi feinga tau naʻe ola lelei mo e ngaahi fili kaungāʻapí. Naʻá ne fakamālohia e ngaahi ʻā ʻo Selusalemá. Naʻá ne poupou ki he langa e ngoué. Naʻá ne hiki hake ʻa e puleʻanga Siutá ki ha tuʻunga tuʻumālie ʻa ia naʻe teʻeki ʻiloa ai talu mei he pekia ʻa Solomoné. ʻI he konga fakaʻosi ʻene moʻuí, naʻe ʻikai ʻiate ia ha mafai, ka naʻá ne feinga ke tutu ʻa e meʻa namu kakala ʻi he ʻōlita ʻo e temipalé, pea ʻi he taimi ko iá ne taaʻi ia ʻaki ʻa e kiliá (vakai, 2 Fakamatala Meʻahokohoko 26:19). Naʻá ne fokoutua ʻi he kiliá ʻo aʻu ki heʻene pekia meimei ki he 742  K.M. (vakai, Merrill F. Unger, The New Unger’s Bible Dictionary, ed. R. K. Harrison mo e niʻihi kehe [1988], 1322–23).

2 Nīfai 16. Ko e Uiuiʻi ʻo ʻĪsaia ke Kikité

  • Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻĪsaia hono uiuiʻi ke hoko ko ha palōfita ʻa e ʻEikí ki ʻIsileli kotoa ʻaki ha lea fakatātā, ʻo ngāue ʻaki ha ngaahi ʻīmisi mo ha ngaahi lea ʻe lava ke mahino kiate kinautolu ʻoku nau lau iá. Naʻe kau ʻi hono uiuiʻí ha meʻa-hā-mai kia Sihova (vakai, 2 Nīfai 16:1), ʻa e tauhi mai ʻa e kau ʻāngeló (vakai, 2 Nīfai 16:2–3, 6–7), ko ʻene fakatokangaʻi ko e meʻa vaivai ia ʻi hono fakatauhoa ki he lāngilangi ʻo Sihová (vakai, 2 Nīfai 16:5), pea mo ʻene tali ko ia ʻa e uiuiʻí hili haʻane aʻusia ha fakamaʻa mo e fakamālohia fakalaumālie (vakai, 2 Nīfai 16:6–8).

2 Nīfai 16:2. Selafimi

  • Ko e Selafí ko e kau ʻāngelo ʻoku nau nofo ʻi he ʻao e ʻOtuá, ʻo hokohoko tuku kolōlia, fakalāngilangi, pea mo hū kiate ia. …

    “ʻI he lea faka-Hēpeluú ko e ʻuhinga fakatokolahi ʻo e lea selafí ko e selafimi. … Ko e moʻoni ko e ngaahi meʻa moʻui toputapu ko ʻení ʻi heʻenau hā kiate iá naʻe ʻi ai honau ngaahi kapakau, naʻe ʻuhinga ia ke fakatātaaʻi honau ʻmālohi, ke nau ngaue, mo ngāué, pea mo ha toe ngaahi meʻa pē’ ʻo tatau mo e ngaahi meʻa-hā-mai kuo maʻu ʻe ha niʻihi kehe. (T&F 77:4.)” (Bruce R. McConkie, Mormon Doctrine, 2nd ed. [1966], 702–3). Ko e ʻuhinga tefito ʻ ʻo e selafí i he lea faka-Hepelū ko e “tutu ke vela,” mahalo ke fakamahinoʻi ʻa e tuʻunga māʻoniʻoni ʻoku fie maʻu ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá.

2 Nīfai 16:4. “Pea Naʻe Fakafonu ʻa e Falé ʻi he ʻOhu Afi”

  • “Pea naʻe ngaueue ʻa e ngaahi pou ʻo e matapaá … , pea naʻe fakafonu ʻa e falé ʻi he ʻohu afí” (2 Nīfai 16:4). Ko e ngaueué mo e ʻohu afí ko e fakatātā ʻo e ʻafio ai ʻa e ʻEikí (vakai, Fakahā 15:8).

2 Nīfai 16:9–12. “ʻOku Mou Fanongo Moʻoni, ka Naʻe ʻIkai Te Nau ʻIloʻi”

  • Naʻe fekauʻi ʻa ʻĪsaia ke malanga ʻaki ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, neongo naʻe ʻikai fie fanongo ʻa e kakaí, pea naʻe ʻikai ke nau lava ʻo “sio” ki he moʻoni ʻo e ongoongoleleí. Naʻe ʻosi tala kiate ia, ko ʻene malanga ko ia ki ha kakai talangataʻá, he ʻikai te nau tali. ʻE “fefeka” honau lotó ki he moʻoní, pea ko honau telingá ʻe “veli,” ʻo ʻikai te nau fie tali e ongoongoleleí, ʻi hono malanga mahino ʻakí. Naʻe ʻikai fekauʻi ʻa ʻĪsaiá ke ngaohi e kakaí ke nau fakafepaki ki he moʻoní; pea naʻe ʻosi tala pē kiate ia ʻa e faingataʻa ʻo hono misioná. Neongo ʻení, ko e tali ki he fifili ʻa ʻĪsaiá pe “ko e hā hono fuoloá?” (2 Nīfai 16:11), naʻe tali ʻe he ʻEikí, ʻoku totonu ke maʻu ʻe he kakaí ʻa e faingamālie ke tali ʻa e ongoongoleleí, kae ʻoua ke “lala ʻaupito ʻa e fonuá” ʻE hokohoko atu ʻe he ʻEikí ʻene misiona nāunauʻia ko e fakamoʻuí, ʻo fakafou atu Heʻene kau tamaioʻeikí “ʻi he kei laka ʻa e taimí, pe kei tuʻu ʻa e māmaní, pe ʻi he kei ʻi ai ha tangata ʻe toko taha ʻi hono funga ʻoʻoná ke fakamoʻui” (Molonai 7:36).

2 Nīfai 16:13. Hako Māʻoniʻoni

  • Ko hono fakaʻaongaʻi ʻo e vahehongofulu ʻe tahá ʻi he 2 Nīfai 16:13 ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e toenga ʻo e fale ʻo ʻIsilelí.

  • Ko e “Hako Māʻoniʻoní” ʻoku tuhu ia ki he toenga ʻo e kakai tuí, ʻa ia te nau kamata ha moʻui foʻou mei he kakai ʻIsileli naʻe fakamoveteveteʻí, ʻo tatau mo e ngaahi vaʻa foʻou ʻoku tupu mei he sinoʻo ha fuʻu ʻakau kuo tuʻusi hifo.

    ʻĪmisi
    Ko e talanoa fakatātā ʻo e ʻakau ko e ʻōlivé

    Brad Teare, Tuʻunga he angalelei ʻa e Musiume Hisitōlia ʻa e Siasí

Ngaahi Meʻa ke Fakakaukauʻí

  • Kapau ko e ngāue lahi ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní ko hono fokotuʻu hake ha fuka ki he ngaahi puleʻangá, pea ʻomai ʻa e ongoongoleleí kiate kinautolu (vakai, 2 Nīfai 15:26), ko e hā e founga te ke lava ai ke fakakakato ho fatongiá ki he lelei tahá ʻi hoʻo hoko ko e mēmipa ʻo e Siasí?

Ngāue ke Faí

  • Lau ʻa e 2 Nīfai 12:1–4; 15:26–27; pea mo e akonaki ʻa ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻoku ʻasi ʻi heʻene fakamatala ki he 2 Nīfai 15 (peesi 90) mo e lea ʻa Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita ʻi he fakamatala ki he 2 Nīfai 15:26 (peesi 90–91). Tohi ha palakalafi ʻo kau ki he founga ʻoku ngāue ʻaki ʻe he ʻEikí ʻi hono fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní ʻo fai tāpuekina fakafoʻituitui ai hoʻo moʻuí.

  • Naʻe ʻosi fakahā pē kia ʻĪsaia te ne malanga ki ha kakai te nau fanongo ki heʻene ngaahi leá kae ʻikai ke mahino kiate kinautolu. Lau ʻa e 2 Nīfai 16:9–12. Fakakaukauloto pea lotua ha founga ʻe toe lelei ange ai ʻa hoʻo hokohoko “fanongo” ki he ngaahi lea ʻa e kau palōfitá. Peá ke tohi ha palani te ke lava ʻo muimui ki ai ʻa ia te ne tokoniʻi koe ke ke maʻu ha mahino pea fakaʻaongaʻi ʻenau ngaahi leá.