‘Inisititiuti
Vahe 39: 3 Nīfai 1–7


Vahe 39

3 Nīfai 1–7

Talateú

Naʻe pehē ʻe Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni (1899–1994) “ʻoku fakahā ʻe he lekooti ʻo e hisitōlia ʻo e kau Nīfaí kimuʻa siʻi pē he ʻaʻahi ʻa e Fakamoʻuí ha ngaahi meʻa ʻoku faitatau mo hotau kuongá ʻi heʻetau nofo ʻamanaki atu ki he hāʻele ʻanga ua mai ʻa e Fakamoʻuí” (ʻi he Conference Report, Apr. 1987, 3; pe Ensign, May 1987, 4). Ko kinautolu pē naʻe mālohi ʻenau fakamoʻoní pea ului kakató ne nau lava ʻo tuʻumaʻu kimuʻa he hā mai ʻa e Fakamoʻuí ki ʻAmeliká. Ko e meʻa tatau pē ʻi hotau kuongá. Ko kinautolu pē ʻoku mālohi ʻenau fakamoʻoní pea ului kakató te nau lava ʻo tuʻu maʻu kimuʻa he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e ʻEikí. ʻE tokoni hano ako fakalelei ʻo e 3 Nīfai 1–7 ke ke maʻu ha mahino ʻe lava ke ʻoatu ʻe hoʻo fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí mo e ului ki Heʻene ongoongoleleí ʻa e mālohi ʻokú ke fie maʻu ke tauhi maʻu ki he Fakamoʻuí lolotonga e ngaahi ʻaho faingataʻa ʻokú ke moʻui aí.

Fakamatalá

Mahalo naʻa hoko ko ha fakahinohino ke fakafehoanaki e lōloa ʻo e ngaahi tohi ʻi he Tohi ʻa Molomoná mo e vahaʻataimi ko ia ʻoku nau fakamatalaʻí. Vakai ki he saati “Ko e Ngaahi Peesi ʻo e Tohi ʻa Molomoná mo e Vahaʻataimí” ʻi he fakamatala fakalahí (peesi 472).

3 Nīfai 1. Ko Hono Fakahoko ʻo e Kikité

  • Ne lotu fakamātoato ʻa Nīfai ki he ʻEikí ʻi he taimi ne fakamanamana ai e filí ke tāmateʻi ʻa kinautolu ne tui ki he ngaahi fakaʻilonga ne kikiteʻi ʻe Samuela ko e tangata Leimaná. ʻI he tali ki heʻene lotú, ne folofola ʻa e ʻEikí kia Nīfai ke ʻoua naʻa manavasiʻi, he ʻe fakahoko e ngaahi fakaʻilonga ʻo hono ʻaloʻi ʻo Kalaisí he pō pē ko iá. ʻOku fakamatalaʻi fakalelei ʻe he lekōtí ʻa hono fakahoko kotoa e ngaahi kikite ʻa Samuelá (vakai ki he saati ʻi he fakamatala ki he Hilamani 14 ʻi he peesi 322).

3 Nīfai 1:1. Ko e Founga Lau Māhina ʻa e Kau Nīfaí

  • ʻI he lēsoni ko ia ʻo e Tohi ʻa Molomoná, ne ngāue ʻaki ʻe he kau Nīfaí ha ngaahi meʻa kehekehe ʻe tolu ne hoko ke tala ʻaki e taimí mo ʻenau māhiná:

    Meʻa ne Hokó

    Taimi Ne Ngāue ʻAki Aí

    Potu Folofolá

    Mei he taimi ne mavahe ai ʻa Līhai mei Selusalemá

    600–92 K.M.

    1 Nīfai 1–Mōsaia 29

    Mei he taimi ne liliu ai e puleʻangá mei he ngaahi tuʻí ki he kau fakamāú

    92 K.M.T.S. 1

    Mōsaia 29–3 Nīfai 1

    Mei he taimi ʻo e fakaʻilonga hono ʻaloʻi ʻo Sīsū Kalaisí

    T.S. 1–421

    3 Nīfai 1–Molonai 10

    Fakatokangaʻi ange: Ne ʻomi e fakaʻilongá ʻi hono ʻaloʻi ʻo Sīsuú. Neongo ia, naʻe ʻikai ke nau kamata ngāue ʻaki ia ko ha meʻa ke nau lau mei ai kae ʻoua kuo aʻu ki he T.S. 9.

3 Nīfai 1:29. Kuo Pau Ke Tau Maluʻi Kitautolu mei Hatau Taki Halaʻi

  • ʻOku fakatātaaʻi ʻe he veesi 29 ʻo e 3 Nīfai 1 ʻe lava ke hoko ʻa e hē mei he moʻoní ʻi ha toʻu tangata pē ʻe taha. ʻOku tau lau ki he talanoa fakamamahi ko ia ʻo e fānau ʻa ha mātuʻa faivelenga ne taki atu kinautolu ʻe he “ngaahi loí mo [e] … ngaahi lea fakahekeheké, ke nau kau ki he kau kaihaʻa ko ia ʻa Katianetoní.”

    Ne akonaki ʻa Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻo pehē: “ʻOku pukepuke ʻe he kakai kei talavou ʻo e Siasí … ʻa e kahaʻú ʻi honau nimá. ʻOku mei ke tuʻu mole ʻa e Siasí ʻi ha toʻu tangata pē ʻe taha. Kapau ʻe mole ha toʻu tangata kakato ʻe taha, ʻa ia he ʻikai hoko ia, ʻe lava ke mole ai e Siasí. Ka ʻoku aʻu pē ʻo tāpuni e ngaahi matapā ki ha ngaahi toʻu tangata ʻo e ngaahi hakó ʻi ha mole ha tokotaha fakafoʻituitui mei he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí kae ʻoua kuo ala mai ʻa e ʻEikí ʻo fakafoki mai hanau niʻihi” (“We Must Raise Our Sights” [konifelenisi ʻa e Potungāue Ako ʻa e Siasí kau ki he Tohi ʻa Molomoná, 14 ʻAokosi 2001], 1; vakai, LDS.org ʻi he gospel library/additional addresses/CES addresses).

  • Ne faleʻi ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī (1910–2008) ʻa e toʻu tupu ʻi hotau kuongá ni ʻi he founga ke fakaʻehiʻehi ai mei hono taki halaʻi mei he moʻoní:

    “ ʻOku ou pehē ki hotau toʻu tupú, ʻa e toʻu tupu nāunauʻia ʻo e toʻu tangata ko ʻení, mou faitotonu. Pikitai ki he tuí. Mou tuʻu maʻu ʻi he meʻa ʻoku mou ʻilo ʻoku totonú.

    “ ʻOku mou fehangahangai mo ha ngaahi ʻahiʻahi lahi. ʻOku mou fehangahangai mo ia ʻi he ngaahi fale ʻoku fai ai e ngaahi fakafiefia manakoá, mo e ʻInitanetí, mo e heleʻuhilá, mo e televīsoné, mo e ngaahi tohi [koví], pea ʻi he ngaahi founga kehe—ʻoku olopoto mo faingataʻa hono fakafepakiʻí. ʻOku faʻa faingataʻa [ʻaupito] ke taʻofi ʻa e ivi takiekina fakatoʻú]. Ko ia siʻoku ngaahi [kaungāmeʻa] ʻofeina ʻo e toʻu tupú, kuo pau ke ʻoua naʻa mou fakavaivai ki ai. Kuo pau ke mou mālohi. Kuo pau ke mou sio mamaʻo kimuʻa, kae ʻoua naʻa mou fakavaivai ki he ʻahiʻahi olopoto ʻo e lolotongá.” …

    “… Ko kimoutolu ʻa e toʻu tangata lelei taha kuo tau maʻú. ʻOku mou ʻilo lahi ange ʻa e ongoongoleleí. ʻOku mou faivelenga ange ʻi homou ngaahi fatongiá. ʻOku mou mālohi ange ʻi hoʻomou fehangahangai mo e ngaahi ʻahiʻahi ʻoku mou fepaki mo iá. Mou moʻui ʻo fakatatau ki hoʻomou tuʻunga moʻuí. Mou lotua ke mou maʻu ha fakahinohino mo ha maluʻi mei he ʻEikí. He ʻikai te Ne tuku ke mou tukuhāusia. Te Ne fakafiemālieʻi ʻa kimoutolu. Te Ne poupouʻi hake ʻa kimoutolu. Te Ne tāpuakiʻi mo fakatupulekina kimoutolu, pea ngaohi ke melie mo fakaʻofoʻofa homou palé. Pea te mou ʻiloʻi ʻe takiakiʻi mai ha niʻihi kehe ʻe hoʻomou faʻifaʻitakiʻangá, pea te nau maʻu ha loto-toʻa ʻi homou mālohingá” (ʻi he Conference Report, Oct. 2003, 86–88; pe Liahona, Nōvema 2003, 83–84).

3 Nīfai 2:1–2. Naʻe Kamata ke Nau Taʻetui ki he Ngaahi Fakaʻilonga Ne ʻOmí

  • Hili pē hono ʻomi e ngaahi fakaʻilonga ʻo hono ʻaloʻi ʻo Kalaisí, ne tuku atu ʻe Sētane ha ngaahi loi ke fakafefeka ʻaki e loto ʻo e kakaí (vakai, 3 Nīfai 1:22). Neongo ne ʻikai hoko vave ʻa hono ngaahi olá, ne ʻikai fuoloa kuo “fefeka ʻa honau lotó, pea fakakuihi ʻa honau ʻatamaí, pea naʻa nau kamata ke taʻetui ki he meʻa kotoa pē kuo nau fanongo mo mamata ki aí” (3 Nīfai 2:1).

    Ne ako ʻaki ʻe ʻEletā Niila A. Mekisuele (1926–2004) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻe lava foki ke tau tuʻu laveangofua mo kitautolu ki he ngaahi ʻohofi ko ia ʻoku fai ʻe Sētane ki heʻetau tuí: “ʻOku vave ʻa e ngaue [ʻa Sētané] ʻo aʻu pē ki he taimi ʻoku hoko ai ha ngaahi meʻa fakalaumālie makehe ki he kakaí, ʻo feingaʻi e kakai ko ia kuo nau mamata ki he ngaahi fakaʻilongá ‘ke taʻetui ki he meʻa kotoa pē kuo nau fanongo mo mamata ki aí.’ (3 Nīfai 2:1–2.) ʻOku lahi ange e faingamālie ʻo e filí ke fakalotoʻi kitautolu ko e meʻa ʻoku tau tui ki aí ʻoku ngalivale ʻo kapau ʻoku tau tokanga ki heʻetau hā ngalivale ʻi he ʻao hotau kāingá” (Things As They Really Are [1978], 41).

    ʻĪmisi
    Fetuʻu ʻi hono ʻaloʻi ʻo Kalaisí

    Jerry Thompson, © IRI

    Ko e hā nai e lēsoni ʻoku totonu ke ako ʻe he kau tuí fekauʻaki mo e ngaahi fakaʻilongá mo e fakamoʻuí? (vakai, T&F 63: 8–12). ʻOku haʻu ʻa e ngaahi fakaʻilongá mei he tuí pea ko hono ngaahi olá ia. ʻOku nau fakamālohia ʻa e faivelengá pea fakatupu ha tui ʻiate kinautolu ʻoku mateuteu fakalaumālie ke tali iá. Neongo ia, ko e taumuʻa taupotu taha ʻo e ngaahi fakaʻilongá, ʻoku ʻikai ko hono fakatupu ʻo e tuí ka ke fakapaleʻi ia (vakai, T&F 68:9–11). ʻOku ʻikai hanga ʻe he ngaahi fakaʻilongá ʻo fakamālohiʻi ha taha ke tui. Ka ko e meʻa fakamamahí, ʻoku tau angamaheni ʻaki e mamata ʻi he folofolá pea ʻi he māmani ʻo e ngaahi ʻaho ní fakatouʻosi ʻi ha ngaahi fakaʻilonga fakaofo pea mo ha ngaahi fakamoʻoni ʻo e mālohi ʻo e ʻOtuá kuo ʻikai fai ha tokanga ki ai pe fakaʻuhingaʻi ia ʻe kinautolu ʻoku ʻikai haʻanau tuí.

3 Nīfai 2:1–4. Ko e hā nai Hono ʻUhinga ʻOku Mamata ai e Faiangahalá Ki ha Ngaahi Fakaʻilonga he Taimi ʻe Niʻihi?

  • ʻOku fakafolofola ʻa e lava ko ia ke tau mamata ki ha ngaahi ʻuhinga ʻoku faʻa fakahā ai ʻe he ʻEikí ha ngaahi fakaʻilonga ki he angahalá:

    Ke fakatonuhiaʻi e kau palōfitá. Ne fakahā ʻe he fakaʻilonga ko ia ne tuku ʻe Nīfai, foha o Hilamaní ki he kakaí fekauʻaki mo e mate ʻa e tuʻi fakamaau lahí, ne moʻoni ʻa Nīfai vakai, Mōsaia 20:21).

    Ke ʻoua naʻa ʻi ai ha tulitonuhia ʻa e angahalá. Hili iá, ʻoku fatoniga ʻaki ʻe he angahalá ʻa ʻenau ngaahi ngāué. Kuo folofola ʻa e ʻEikí, “Ko ia ia ʻoku kumi ki he ngaahi fakailongá, te ne mamata ki he ngaahi fakaʻilonga kae ʻikai ki he fakamoʻuí” (T&F 63:7).

    Fakahaaʻi e tonu ʻa e ngaahi lea ʻa e kau palōfitá. Koeʻuhí ko e feinga ʻa e angahalá ke fakamoʻoniʻi ʻoku hala ʻa e palōfitá, ʻoku faʻa hanga ai ʻe he ʻEikí ʻo fakahā ha ngaahi fakaʻilonga he ʻikai toe lava ʻo fakakikihiʻi (vakai, Hilamani 9:2–4).

    Fakahalaiaʻi ʻa e angahalá. ʻI he mamata ʻa e angahalá ki he ngaahi fakaʻilongá, ʻoku fou ia ʻi he houhau ʻa e ʻEikí pea ki honau fakahalaiaʻí (vakai, T&F 63:11). Naʻe folofola ʻa e Fakamoʻuí, “Ko e toʻu tangata kovi mo feʻauaki ʻoku holi ki ha fakaʻilongá” (Mātiu 12:39).

3 Nīfai 3–4. Teuteu Fakatuʻasino mo Fakalaumālie

  • ʻOku faingofua ke tau vakai ki he fakaʻilonga ʻa Sētané ʻi he ngaahi lea ʻa Kitianehaí (3 Nīfai 3:1–10) ʻi heʻene ngāue ʻaki ʻa e fakahekeheké (veesi 2), fakangalingali ʻoku tokanga (veesi 5), pea fai mo ha ngaahi palōmesi loi (veesi 7–8) ke fakahoko ʻene ngaahi palani koví. Hono ʻikai tatau e ngaahi palōmesi ʻa e tēvoló mo e ngaahi palōmesi ʻo e tauʻatāina ʻa Kitianehaí kae hili iá, ko e meʻa pē naʻe lava ke ne foakí ko e nofo pōpula mo ha palōmesi ke vahevahe ʻa e ngaahi koloa naʻe ʻikai ʻaʻana ke vahevahé (vakai, veesi 7).

    Ne tuai e kemo e tafoki ʻa Leikoneose ki hono kakaí. Naʻá ne ʻilo te nau fie maʻu ke teuteuʻi fakaesino mo fakalaumālie kinautolu ki he ʻohofi ne tuʻunuku mai mei he kau kaihaʻa ʻa Kitianehaí. Naʻá ne fekau hono kakaí ke nau langa ha ngaahi kolotau mālohi (veesi 14) pea tānaki fakataha ʻenau tākanga monumanú mo honau fāmilí (veesi 13) ki ha feituʻu pē ʻe taha—ʻa e fonua ko Seilahemalá (veesi 22–23). Naʻá ne fekau ke nau ngaohi ha ngaahi meʻatau mo ha teunga tau (veesi 26) pea tānaki ha meʻakai feʻunga mo ha taʻu ʻe fitu (3 Nīfai 4:4). Ne fakahinohinoʻi ʻe Leikoneose ʻa hono kakaí ke tuku honau ngaahi fonua kuo liʻakí ke “lala” koeʻuhí ke ʻoua naʻa maʻu ʻe he kau kaihaʻá ha meʻakai (veesi 3–4).

    Ko e meʻa mahuʻinga tahá, ne fekau ʻe Leikoneose ʻa hono kakaí ke nau mateuteu fakalaumālie. Naʻá ne fakamanatu kiate kinautolu ʻa e malu ʻo e fakatomalá (3 Nīfai 3:15). Ne fakatomala pea lotu lahi ʻa hono kakaí ki he ʻEikí (veesi 25; 4:8). Ko ia ne nau fakapotopoto ʻo teuteu fakatuʻasino mo fakalaumālie fakatouʻosi ki he ʻohofi ne tuʻunuku mai mei honau filí.

  • Kuo kole mai ke tau mateuteu fakatuʻasino mo fakalaumālie ʻi he ʻahó ni ki he ngaahi faingataʻa ʻoku tuʻunuku maí. Ne akoʻi ʻe ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e meʻa ʻoku totonu ke tau fai ke teuteu ki he ngaahi meʻa ʻe hoko kimuʻa he hāʻele mai ʻa e ʻEikí:

    “Fēfē kapau ko e ʻaho ʻo ʻEne hāʻele maí ko ʻapongipongi? Kapau naʻa tau ʻilo te tau feʻiloaki mo e ʻEikí ʻapongipongi—tuʻunga ʻi haʻatau mate vave pe ko Haʻane hāʻele fakatuʻupakē mai—ko e hā te tau fai he ʻaho ní? Ko e hā ha vetehia te tau fai? Ko e hā ha angafai te tau taʻofi? Ko e hā ha palopalema te tau fakaleleiʻi? Ko e hā ha fakamolemole te tau fai? Ko e hā ha ngaahi fakamoʻoni te tau fai?

    “Kapau ʻoku tau lava ʻo fai e ngaahi meʻá ni, ko e hā ʻoku ʻikai fai ai ia he taimi ní? Ko e hā ʻoku ʻikai ke tau fakamelino ai heʻene kei lava ke tau maʻu ʻa e melinó? Kapau ʻoku fakaʻau ke maha ʻetau maama ʻo e teuteú, tau kamata muʻa he taimí ni ke fakafonu ia.

    “ʻOku fie maʻu ke tau fakatou teuteu fakatuʻasino mo fakalaumālie ki he ngaahi meʻa ne kikiteʻi ki he taimi ʻo e Hāʻele ʻAnga Ua Maí. Pea ʻoku ngalingali ko e teuteu ʻe taʻetokangaʻí ʻa e meʻa ko ē ʻoku pulipulia mo faingataʻa angé—ʻa e fakalaumālié. …

    “ʻOku tau muimui ʻapē ki he fekau ʻa e ʻEikí, ‘Mou tutuʻu ʻi he ngaahi potu māʻoniʻoní, pea ʻoua ʻe hiki mei ai, kae ʻoua ke hokosia ʻa e ʻaho ʻo e ʻEikí; he vakai, ʻoku haʻu vave ia’? (T&F 87:8). Ko e fē ʻa e ngaahi ‘potu māʻoniʻoni’ ko iá? ʻOku kau moʻoni ai ʻa e temipalé mo hono tauhi totonu ʻo e ngaahi fuakavá. ʻOku kau moʻoni ai ha ʻapi ʻoku fakamahuʻingaʻi ai ʻa e fānaú pea mo fakaʻapaʻapaʻi ai ʻa e mātuʻá. ʻOku kau moʻoni ʻi he ngaahi potu māʻoniʻoní ʻa hotau ngaahi lakanga kuo vahe mai ʻe he mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, kau ai ʻa e ngāue fakafaifekaú mo e ngaahi lakanga ʻoku fakahoko ʻi he faivelenga ʻi he ʻū koló, uōtí, mo e ngaahi siteikí” (ʻi he Conference Report, Apr. 2004, 7–8; pe Liahona, Mē 2004, 9–10).

3 Nīfai 4:10. ʻOku Ikunaʻi ʻe he Tui ki he ʻOtuá ʻa e Manavaheé

  • Naʻe teuteuʻi fakatuʻasino mo fakalaumālie ʻe he kau Nīfaí kinautolu ke fetaulaki mo e kau kaihaʻa ʻa Kitianehaí. ʻI heʻenau ngāue fakaʻosi ʻo tukulolo ki he ʻEikí, ʻa ia ne maʻuhala ki ai ʻa honau ngaahi filí, naʻa nau tō ki he kelekelé pea tangi ki he ʻEikí. Naʻa nau tuʻu hake leva pea fakafetaulaki ki honau filí ʻi he tui ki he ʻOtuá. (Vakai, 3 Nīfai 4:8–10.) Te tau lava pē foki mo kitautolu ʻo fakafepakiʻi hotau ngaahi filí pea fetongi ʻaki e manavaheé ʻa e tui ki he ʻOtuá.

    Ne tohi ʻa ʻEletā M. Lāsolo Pālati ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo kau ki he tui ko ia ʻoku fie maʻu ke fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa hotau kuongá: “[Teuteuʻi kitautolu mo hotau fāmilí ki he ngaahi faingataʻa ʻo e ngaahi taʻu ka hoko maí he ʻe fie maʻu ke fetongi e manavaheé ʻaki e tuí. Kuo pau ke tau ikunaʻi e manavaheé ki he fili ʻoku nau fakafepaki mo fakamanamanaʻi kitautolú. Kuo folofola ʻa e ʻEikí, ‘ʻOua ʻe manavahē , ʻe tākanga tokosiʻi; fai lelei; tuku ke kau fakataha ʻa māmani mo heli ke tauʻi ʻa kimoua, he kapau kuo langa ʻa kimoua ki heʻeku maká, ʻe ʻikai te nau lava ʻo ikuna]’ (T&F 6:34)” (ʻi he Conference Report, Oct. 1989, 43; pe Ensign, Nov. 1989, 34).

3 Nīfai 5:1–3. ʻOku Taki ʻe he Tuí ki he Fakatomalá mo e Ngaahi Ngāue Lelei Kotoa Pē

  • Lolotonga e hoko ʻa ʻEletā Sione H. Kolipoki ko ha mēmipa ʻo e Kau Fitungofulú, naʻá ne fakamatala ʻo kau ki he fengāueʻaki ʻa e tuí mo e fakatomalá:

    “Kapau te tau fakakaukau fakamātoato ki ai ʻe mahino kiate kitautolu ʻoku hoko ʻa e ʻuluaki tefitoʻi moʻoní—tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí—ko e tefito ia ʻo e ngaahi meʻa kehe kotoa pē; he kuo pau ke te maʻu ha tui kia Kalaisi ke te fakatomala pe papitaiso, pe fakahoko ʻa e ngaahi ouau kehe ʻo e ongoongoleleí. Ne hanga ʻe Sīsū ʻo fakafaingamālieʻi ke hoko ʻa e fakatomalá ko ha tefitoʻi moʻoni fakamoʻui, peá Ne ngaohi ʻa e papitaisó ke mahuʻingamālie. Kapau te tau tui kiate Ia, kuo pau ke tau fakatomala pea tau papitaiso.

    “Kapau [he] ʻikai [ke] tau fakatomala, pe te tau fakafisi ke tau papitaiso, pe ʻikai ke tau fie tauhi ʻEne ngaahi fekaú, ʻoku tupu ia mei he ʻikai ke tau maʻu ha tui feʻunga kiate Ia. Ko ia ʻoku ʻikai mavahevahe ai ʻa e fakatomalá, papitaisó, mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi ouau kehé, ka ko hano hoko atu pē ia ʻo ʻetau tui kia Kalaisí. [Kapau ʻoku ʻikai ke tau tui kiate Ia, ʻoku siʻi ha ngāue ʻoku tau fai ʻoku ʻi ai hano mahuʻinga taʻengata.] Kapau te tau tui kiate Ia, ʻe fakataumuʻa leva ʻetau moʻuí ki hono fai ʻo e ngaahi meʻa ʻoku taʻengata hono mahuʻingá” (ʻi he Conference Report, Oct. 1993, 35; pe Tūhulu, Sānuali 1994, 35).

3 Nīfai 5:13.“Ko Ha Ākonga ʻa Sīsū Kalaisi”

  • ʻOku pehē ʻe Molomona ko e ākonga ia ʻa Kalaisi. Ne fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita (1876–1972) ʻa e natula ʻo e uiuiʻi ʻo Molomoná: “Neongo ne fakamatalaʻi e kau Nīfai ʻe toko hongofulu mā uá ko e kau ākonga, ʻoku kei moʻoni pē ne fakakoloaʻi kinautolu ʻaki ha mafai fakalangi ke hoko ko ha kau fakamoʻoni makehe maʻa Kalaisi ʻi he lotolotonga honau kakaí. Ko ia ai, ne nau hoko moʻoni ko ha kau ʻaposetolo ki he matakali ʻo e kau Nīfaí, neongo ko honau mafaí, ʻo hangē ko ia ne fakahā kia Nīfaí, ne faifai pea ne moʻulaloa ia ki he mafai ʻo Pita mo e toko hongofulu mā ua ne filifili ʻi Palesitainé” (Answers to Gospel Questions, comp. Joseph Fielding Smith Jr., 5 vols. [1957–66], 1:122).

    Neongo ko e uiuiʻi fakatāutaha ʻo Molomoná ko ha ʻAposetolo, ka ʻe lava foki ke ʻi ai hano ʻuhinga fakalūkufua ʻo e foʻi lea ākongá. Ko e ākongá ko ha “tokotaha muimui kia Sīsū Kalaisi ʻa ia ʻokú ne moʻui ʻo fakatatau ki he ngaahi akonaki ʻa Kalaisí (T&F 41:5)” (Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Ākongá”).

    Naʻe toe ako ʻaki ʻe ʻEletā L. Tomu Peuli ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

    “Ko e ngaahi meʻa ʻeni ne hiki fekauʻaki mo e tuʻunga fakaākongá:

    “‘Ko e foʻi lea ākongá ʻoku haʻu ia mei he lea faka-Latiná [ʻoku ʻuhinga] ko ha taha ʻoku kei ako. Ko ha ākonga ʻa Kalaisi [ʻa ia] ko ha taha ia ʻoku ako ke ne hangē ko Kalaisí—ʻo ako ke ne fakakaukau, ke ne ongoʻi, mo ngāue hangē ko Iá. Ke hoko ko ha ākonga moʻoni, mo fakakakato ʻa e fatongia fakaākonga ko iá, ko e founga faingataʻa taha ia kuo ʻilo ʻe he tangatá. ʻOku ʻikai ha toe faʻahinga tafaʻaki ʻe lava ke ne fakatataua hono ngaahi fie maʻú mo hono ngaahi palé. ʻOku kau heni hano liliu kakato ʻo ha taha mei he tuʻunga ʻo e tangata fakakakanó ki he tuʻunga ʻo [ha] tangata māʻoniʻoni, ko ha taha ʻoku ʻofa he ʻEikí mo ngāue ʻaki hono lotó, iví, ʻatamaí, mo e mālohí [kotoa]’ (Chauncey C. Riddle, ‘Becoming a Disciple,’ Ensign, Sept. 1974, 81)” (ʻi he Conference Report, Oct. 2000, 77; pe Liahona, Sānuali 2001, 73).

    Makehe mei he lea ʻa Molonai ʻo kau ki he tuʻunga fakaākongá, mahalo naʻá ne feinga ke lea ʻo ʻikai ngata ki hono mafai fakaākongá ka ʻi heʻene hoko ko ha ʻAposetolo ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.

3 Nīfai 5:22–26. Ko e ʻUhinga ʻo e Tānakí ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní

  • Ne fakamatala ʻa ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ki he ʻuhinga mo e taumuʻa ʻo e tānakí:

    “Ko e fakaʻilonga ʻe taha ʻo e ngaahi kuongá ko hono tānaki ʻo e kau faivelengá (vakai, T&F 133:4). ʻI he ngaahi fuofua taʻu ʻo e kuonga fakakosipeli fakaʻosi ko ʻení naʻe fai ai ha tānaki ʻo Saione ki ha ngaahi potu kehekehe ʻi he ʻIunaiteti Siteití: ki Ketilani, ki Mīsuli, ki Nāvū, pea ki he tumuʻaki ʻo e ngaahi moʻungá. Ko ha tānaki kotoa ʻeni ki ha ngaahi feituʻu ʻe ngali ʻe tuʻu ai ha ngaahi temipale.

    ʻĪmisi
    Ngaahi saliote paioniá

    ʻI he angalelei ʻa e LDS Church Archives

    “ ʻI hono fokotuʻu ko ia ʻo e ngaahi siteikí mo langa e ngaahi temipale ʻi he meimei ngaahi puleʻanga kotoa pea tokolahi feʻunga ai mo e kau angatonú, ko e fekau lolotongá ʻoku ʻikai ko ha toe fakataha ki ha potu pē ʻe taha ka ki he ngaahi siteiki ʻi hotau ngaahi fonua tupuʻá. ʻE lava ke maʻu ʻe he kau angatonú ʻa e ngaahi tāpuaki kakato ʻo ʻitānití ʻi he fale ʻo e ʻEikí. Te nau lava ai pē ʻi honau takitaha fonua tupuʻá ke talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻEikí, ke fakalahi ʻa e ngaahi ngataʻanga ʻo Hono kakaí mo fakamālohia hono ngaahi siteikí (vakai, T&F 101:21; 133:9, 14). ʻI he foungá ni, ʻoku hoko ai ʻa e ngaahi siteiki ʻo Saioné ko ha ‘maluʻanga pea mo e ungaʻanga mei he afaá, pea mei he houhaú ʻo ka lilingi kakato atu ia ki he māmaní hono kotoa’ (T&F 115:6)” (ʻi he Conference Report, Apr. 2004, 6; pe Liahona, Mē 2004, 8).

3 Nīfai 6:12. ʻE Lava Ke Iku ʻa e Tuʻumālié mo e Fiemālié ki he Loto Hīkisiá

  • Lolotonga e ngaahi taʻu kimuʻa e ngāue fakafaifekau ʻa e Fakamoʻuí ki he kau Nīfaí, ne fiefia ʻa e kakaí ʻi ha vahaʻataimi nounou ʻo e tuʻumālié. Meʻapangó, ne iku e lavameʻa fakamāmani ko ʻení ki he “loto-hīkisia lahi mo e ngaahi pōlepole koeʻuhí ko ʻenau fuʻu maʻu koloa lahi ʻaupitó” (3 Nīfai 6:10).

    Ne fakatokanga ʻa Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ʻo kau ki he ngaahi faingataʻa pehē ʻi hotau kuongá: “ʻE lava ʻe ha kiʻi tuʻumālie mo ha melino, pe ko ha kiʻi liliu lelei pē, ʻo ʻomi kia[te] kitautolu ʻa e ongoʻi fakafalala pē kiate kitautolú. ʻOku tau ongoʻi leva ʻoku tau puleʻi pē ʻetau moʻuí, pea ʻoku hoko mai ʻa e ngaahi liliu leleí ko ha ola ia ʻo ʻetau ngaahi ngāué, kae ʻikai ko e ʻOtuá ʻokú Ne fakafetuʻutaki mai ʻo fakafou ʻi he kihiʻi leʻo siʻi mo mālie ʻo e Laumālié. ʻOku hanga ʻe he fielahí ʻo fakatupu ha longoaʻa ʻi hotau lotó pea faingataʻa ai ke tau ongoʻi ʻa e kihiʻi leʻo siʻi mo mālie ʻo e Laumālié. Pea tupu mei heʻetau hīkisiá, ʻoku ʻikai leva ke tau toe feinga kitautolu ke ongoʻi ia. Pea iku ʻo tau fakakaukau leva ai ʻoku ʻikai ke tau fie maʻu ia” (ʻi he Conference Report, Oct. 2001, 16; pe Liahona, Sānuali 2002, 16).

  • ʻI he hisitōlia ʻo e Tohi ʻa Molomoná, ne toutou foua ʻe he kakaí ha siakale ʻo e angamāʻoniʻoní, tuʻumālié, koloaʻiá, loto hīkisiá, angahalá, fakaʻauhá, loto fakatōkilaló pea toe foki pē ki he angamāʻoniʻoní. Ke maʻu ha fakamatala lahi ange pea maʻu mo ha fakatātā ʻo e siakale ʻo e loto hīkisiá, vakai ki he “Ko e Siakale ʻo e Angatonú mo e Angahalá” ʻi he fakamatala fakalahí (peesi 475).

3 Nīfai 6:12–13. ʻOku Tau Fakapapauʻi e Anga ʻo ʻEtau Tali ha Tūkungá

  • ʻOku pehē ʻe he lekōtí naʻe “fielahi ʻa e niʻihi ʻi he loto-hīkisiá, pea naʻe fuʻu loto fakatōkilalo ʻaupito ʻa e niʻihi” (3 Nīfai 6:13). Kuo pau ke tau takitaha fakapapauʻi ʻa e feituʻu te tau tafoki ki aí. Ne akoʻi ʻe ʻEletā Māvini J. ʻEsitoni (1915–94) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: “[Ko e moʻoni ko e taha ʻo e ngaahi faingamālie kuo ʻomi ʻe he ʻOtuá ko e totonu ko ia ke fili pe ko e hā hotau ʻulungāangá ʻi ha faʻahinga tūkunga. ʻE lava ke tau tuku ke fai tuʻutuʻuni e ngaahi meʻa ʻoku hoko ʻi hotau ʻātakaí ki he meʻa te tau faí—pe ko ʻetau fai tuʻutuʻuni fakatāutaha pea puleʻi ʻa ʻetau moʻuí, ʻo ngāue ʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongolelei haohaoá ko ha fakahinohino. Ko e tui faka-lotu haohaoá ko hono ako ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí pea ngāueʻi ia. He ʻikai ʻaonga moʻoni ha meʻa kiate kitautolu kae ʻoua kuo tau fakaʻaongaʻi ia ʻi heʻetau moʻuí” (ʻi he Conference Report, Oct. 1982, 91; pe Ensign, Nov. 1982, 63).

3 Nīfai 6:15–18. Ne Fakatauveleʻi Kinautolu ʻe Sētane ke Nau Fiemālie ke Faiangahala ki he ʻOtuá

  • ʻOku feinga ʻa Sētane, ʻa ia ne angatuʻu ki he ʻOtuá ʻi heʻetau moʻui ʻi he maama fakalaumālié (vakai, Mōsese 4:3; T&F 29:36; 76:25), ke fakatupu e angatuʻu ʻi he Kāingalotu ʻo e ʻOtuá. ʻOku fekauʻaki ʻa hono fakatuʻutāmaki ko ia ʻo e loto lelei ke kau ki he fai angahalá mo e leʻo ko ia ʻoku tau fili ke muimui ki aí. Ne fakatokanga ʻa e Tuʻi ko Penisimaní:

    “Pea ko ʻeni, ʻoku ou pehē kiate kimoutolu ʻe hoku kāinga, ʻo ka hili hoʻomou ʻilo mo akonekina ʻi he ngaahi meʻá ni kotoa pē, kapau te mou fai hala ʻo talangataʻa ki he meʻa kuo folofola ʻakí. …

    “ʻOku ou pehē kiate kimoutolu, ko e tangata ʻokú ne fai ʻení, ko e tangata ia ʻoku angatuʻu fakahāhā ki he ʻOtuá; ko ia ʻokú ne fili ke talangofua ki he laumālie angakoví, ʻo ne hoko ko e fili ki he māʻoniʻoni kotoa pē; ko ia, ʻoku ʻikai maʻu ʻe he ʻEikí ha nofoʻanga ʻiate ia, he ʻoku ʻikai ʻafio ia ʻi ha ngaahi temipale taʻe-māʻoniʻoni” (Mōsaia 2:36–37).

  • Ne vakai ʻa ʻEletā Niila A. Mekisuele ki he meʻá ni peá ne pehē: “ʻOku ʻikai nai totonu ke lahi ange ʻetau momoú ʻi heʻetau fakakaukau ko ia kia [Sētane] ʻa ia naʻe ʻikai ke ne lava ʻo puleʻi ʻa ʻene mahuʻingaʻia pē ʻiate iá (ego) ʻi he moʻui ʻi he maama fakalaumālié ke ne puleʻi ʻa e anga ʻetau mahuʻingaʻia ʻiate kitautolu ʻi hení. ʻOku tau faʻa tuku e filí ke ne fakahoko taʻe fakahangatonu he taimí ni ʻa e meʻa ko ia naʻe ʻikai ke tau tuku ke ne fakahoko fakahangatonu he taimi ko iá” (We Will Prove Them Herewith [1982], 45).

  • Ne toe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā M. Lāsolo Pālati ki hono fakatuʻutāmaki ʻo e tokanga ki he ngaahi ʻahiʻahi ʻa Sētané:

    “ ʻI he teʻeki ke tau mavahe mei he maama fakalaumālié mei he ʻao ʻo ʻetau Tamai Hēvaní, naʻá Ne fakatokanga mo naʻinaʻi mai kiate kitautolu ʻo kau ki he ngaahi meʻa foʻou kuo pau ke tau aʻusia ʻi he moʻui fakamatelié. Naʻa tau ʻilo te tau takitaha maʻu ha sino fakamatelie ʻo e kakano mo e hui. Ne teʻeki ke tau hoko ko ha kakai matelie ko ia ai ne teʻeki ke tau aʻusia e fehangahangai mo e ngaahi ʻahiʻahi ʻo e moʻui fakamatelié. Ka naʻe ʻafioʻi ia ʻe he Tamai Hēvaní pea mahino kiate Ia. Naʻá Ne fekau mai ke tau mapuleʻi hotau sino fakamatelié pea ʻai ke nau moʻulaloa ki hotau laumālié. Kuo pau ke puleʻi ʻe hotau laumālié ʻa e ngaahi ʻahiʻahi fakatuʻasinó kae lava ʻe hotau sinó ʻo fehangahangai mo e ngaahi ʻahiʻahi ʻi ha māmani fakamatelie. ʻOku tau maʻu ʻa e mālohi fakalaumālie ki he ivi takiekina ʻo Sētané ʻi heʻetau tauhi e ngaahi fekau ʻa hotau ʻEikí, ʻa Sīsū Kalaisi. …

    “ʻE feinga ʻa Sētane ke [ʻahiʻahiʻi] kitautolu he taimi mo e founga ʻe niʻihi, ʻo ne ngāue ʻaki ai hotau vaivaiʻanga lahi tahá, pe fakaʻauha hotau mālohingá. Ka ʻoku fuonounou ʻaupito ʻa e fiefia ʻokú ne palōmesi mai te tau maʻu ʻi heʻene ngaahi kākā olopotó. Ko ʻene palani kākaá ke ʻahiʻahiʻi kitautolu ke tau fai angahala, ʻo ʻiloʻi ko e taimi ko ia ʻoku tau fai angahala aí, ʻoku tau fakamavaheʻi ai kitautolu mei heʻetau Tamai Hēvaní mo hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí. ʻOku kamata leva ke tau mavahe mei he ngaahi tāpuaki kuo talaʻofa mai ʻe he Tamai Hēvaní, pea tau ʻunuʻunu atu ki he mamahi mo e faingataʻaʻia ʻoku tofanga ai ʻa Sētane mo hono kau muimuí. ʻOku tau fakamoʻulaloaʻi kitautolu ki he mālohi ʻo Sētané, he taimi ʻoku tau faiangahala aí.

    “Siʻoku ngaahi [kaungāmeʻa] ʻi he toʻu tupú, ʻoku ou [ʻiloʻi] ʻa e ngaahi faingataʻa ʻoku mou fehangahangai mo ia ʻi he ʻaho kotoa pē, kau ki hono tauhi ʻo e ngaahi fekau ʻa e ʻEikí. ʻOku fakaʻau ke lahi mo fakamanavahē ʻaupito ʻa e tau ko ia ki hono puleʻi homou laumālié. ʻOku mālohi mo olopoto ʻaupito ʻa e filí. Ka neongo iá, ʻoku mou maʻu ʻi homou sinó ha laumālie mālohi ʻo ha foha pe ʻofefine ʻo e ʻOtuá. Koeʻuhí ʻoku ʻofa mo finangalo ʻetau Tamai ʻi Hēvaní ke mou toe foki hake kiate Ia ʻi Hono ʻapí, kuó Ne foaki mai ai kiate kimoutolu ha konisēnisi ke ne fakahā ki homou laumālié ʻa e taimi ʻoku mou tauhi ai ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻEikí mo e taimi ʻoku ʻikai te mou tauhi ai ki aí. Kapau te mou [tokanga ange] ki homou laumālié, ʻa ia ʻoku taʻengatá, ʻe toki lava ʻe homou konga fakamatelié, ʻa ia ʻoku fakataimi pē, ʻo fakafepakiʻi ʻa e ngaahi ʻahiʻahi ʻa Sētané, pea ikunaʻi ʻene ngaahi feinga ke maʻu kimoutolu ʻi hono mālohí” (ʻi he Conference Report, Apr. 1993, 5–6; pe Tūhulu, Siulai 1993, 6–7).

3 Nīfai 7:15–26. Ko e Faivelenga ʻa Nīfai mo Hono Kau Muimuí

  • Ko e taha ʻo e ngaahi meʻa fakafiefia ʻi he fakamatala fakamamahi ʻo e tafoki ʻa e kau Nīfaí mei heʻenau angamāʻoniʻoní ko e tuʻu taʻeueʻia mo faivelenga ʻa Nīfai mo hono kakaí. ʻOku ʻomi ʻe heʻenau tā sīpingá ha faʻifaʻitakiʻanga ke tokoni ke tau tauhi maʻu ʻa ʻetau angamāʻoniʻoní lolotonga e taimi ʻo e fai angahalá. ʻOku tau lau ki he fakamoʻoni mālohi ʻa Nīfaí, ʻa ia ne maʻu ʻi he meʻa naʻá ne foua fakatāutahá (vakai, 3 Nīfai 7:15), naʻá ne akoʻi ʻi he loto toʻa ʻa e “fakatomalá mo e fakamolemole ʻo e angahalá ʻi he tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí” (veesi 16). Naʻá ne ngāue ʻi he mālohi mo e mafai “he naʻe pēhē fau hono lahi ʻo ʻene tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí” (veesi 18), pea ko kinautolu ne nau tali ʻa ʻene fakamoʻoní ne ʻaʻahi kiate kinautolu “ʻa e mālohi ʻo e Laumālie ʻo e ʻOtuá” (veesi 21). Ko kinautolu ne tuí, ne fakamoʻui kinautolu (vakai, veesi 22), ne nau fakatomala, papitaiso, pea “maʻu ha fakamolemole ki heʻenau ngaahi angahalá” (vakai, veesi 24–25).

3 Nīfai 7:21–26. Fakaului Kakato

  • Naʻe lea ʻa ʻEletā Lisiate G. Sikoti ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo kau ki he faikehekehe ʻiate kinautolu ne fakaului kakató mo kinautolu ne teʻeki uluí. Naʻá ne toe akoʻi ʻa e fie maʻu ko ia ha siakale ʻo e fakauluí, ʻa ia ʻokú ne langaki ʻa e tuʻu taʻeueʻiá ʻi he kau muimui ʻo Kalaisí:

    “Kuo tau mamata kotoa pē ki he anga ʻo e fononga ha niʻihi ʻi he moʻuí mo nau fai maʻu pē ʻa e ngaahi meʻa ʻoku totonú. … Pea kapau te nau fai ha ngaahi fili ʻoku faingataʻá, ʻoku hangē ʻoku nau fai maʻu pē ʻa e ngaahi fili ʻoku totonú, neongo ʻoku kei ʻi ai pē ha ngaahi meʻa fakatauvele ke nau fili mei ai. ʻOku tau ʻiloʻi ʻoku nau moʻulaloa ki he ʻahiʻahí ka ʻoku hangē pē ʻoku ʻikai te nau tokanga kinautolu ki aí. ʻOku pehē foki mo ʻetau vakai ki he niʻihi ʻoku ʻikai te nau toʻa ʻi he ngaahi fili ʻoku nau faí. Kapau ʻoku nau ʻi ha tuʻunga ʻa ia ʻoku mālohi ai hono fakahinohinoʻi fakalaumālie ʻo kinautolú, ʻoku nau fakapapau leva ke nau feinga ke lelei ange ʻenau moʻuí. … Ka ʻoku ʻikai fuoloa mei ai kuo nau toe foki pē ʻo fai ʻa e ngaahi meʻa ko ia naʻa nau fakapapau ke nau liʻakí. …

    “ ʻOku faʻa ngāue ʻaki ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻa e foʻi lea ko e uluí ke fakamatalaʻi ʻaki ha tokotaha loto fakamātoato ʻoku fakapapau hono lotó ke ne papitaiso. Neongo iá … ʻoku ʻikai ngata ai hono ʻuhinga ʻo e foʻi lea uluí. … Naʻe hanga ʻe Palesiteni Melioni G. Lomenī ʻo fakamatalaʻi ʻa e uluí ʻo pehē:

    “‘Ko hono ʻuhinga ʻo e uluí, ko ha tafoki mei ha tui pe ko ha hala ʻe taha ki ha tui pe hala kehe. Ko e uluí ko ha liliu fakalaumālie mo fakaeangamaʻa ia. ʻOku ʻikai ʻuhinga ʻa e uluí ia ki haʻate tali fakaʻatamai pē ʻa Sīsū mo ʻEne ngaahi akonakí, ka ke maʻu foki ha tui ʻoku mālohí kiate Ia mo ʻEne ongoongoleleí. ʻA ia ko ha tui ʻokú ne fakatupu ha liliu, pea mo ha liliu moʻoni ʻo e ʻilo ki hono ʻuhinga mo e taumuʻa ʻo e moʻuí mo ʻene taukaveʻi ʻa e ngaahi ngāue ʻa e ʻOtuá, ʻi he fakakaukau pea ʻi he ʻulungāanga foki. Pea ko e tokotaha ko ia ʻokú ne ului kakato moʻoní, ʻoku ʻikai ke toe ʻi ai haʻane holi ke fai ha ngaahi meʻa ʻoku fepaki mo e ongoongolelei ʻa Sīsū Kalaisí. Pea ʻoku fetongi ʻaki leva ia ha ʻofa ki he ʻOtuá, mo ha fakapapau mamafa mo fakamātoato ke tauhi ʻene ngaahi fekaú’ [ʻi he Conference Report, Guatemala Area Conference 1977, 8]. …

    “Ko hono fakamatalaʻi mahinongofuá pē, ko e ului moʻoní ko e fua ia ʻo e tuí, fakatomalá, mo e talangofua he taimi kotoa pē. ʻOku tupu ʻa e tuí mei he fanongo ki he folofola ʻa e ʻOtuá [vakai, Loma 10:17 pea tali iá. Te mou maʻu mei he Laumālie Māʻoniʻoní ha fakamoʻoni ʻoku fakapapauʻi atu ai hono moʻoni ʻo e ngaahi meʻa kuo mou tali ʻi he tuí ʻi hoʻomou loto fiemālie ke fai ʻa e ngaahi meʻa ko iá [vakai, ʻEta 12:6. ʻE tākiekina ai ʻa kimoutolu ke mou fakatomala mei he ngaahi fehālaaki ko ia ʻoku tupu mei hono fai ʻo e ngaahi meʻa ʻoku halá [pe ko e ʻikai fakahoko ʻo e ngaahi meʻa ʻoku totonu ke fakahokó]. ʻE tupu ai hono fakamālohia homou mālohi ke talangofua maʻu peé. ʻE hanga ʻe he siakale ko ʻeni ʻo e tuí, fakatomalá, mo e talangofua he taimi kotoa peé ʻo tākiekina atu ʻa kimoutolu ki ha ului ʻoku lahi angé fakataha mo hoʻomou maʻu hono ngaahi tāpuakí” (ʻi he Conference Report, Apr. 2002, 26–28; pe Liahona, Siulai 2002, 26–28).

Ngaahi Meʻa ke Fakakaukauʻí

  • ʻOku ʻuhinga nai ki he hā ʻa e hoko ko ha ākonga ʻa Kalaisí? (vakai, 3 Nīfai 5:13). Ko e hā nai te ne tokoniʻi koe ke ke hoko ko ha ākonga mateaki ange ʻo Sīsū Kalaisí?

  • ʻOku fai hono vakaiʻi ʻo e ʻikai ke tuʻunga tatau ʻa e kau Nīfaí ʻi he 3 Nīfai 6:14. Ko e hā ne fai ʻe he ʻikai ke tuʻunga tatau ko ʻení ki he Siasí? Ko e hā ne pehē ʻe Molomona ko e tupuʻanga moʻoni ia ʻo e angahala ko ʻení? (vakai, veesi 15). Ko e hā ʻoku faʻa hoko ʻi he taimi ʻoku kamata tui ai e kakaí ʻoku nau lelei ange ʻi he niʻihi kehé? ʻOku hanga fēfē ʻe he konga ko ʻeni ʻo e hisitōlia ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻo fakamoʻoniʻi mai ʻa e Lea Fakatātā 16:18?

  • Kuo akoʻi kiate kitautolu hono mahuʻinga ko ia ʻo e ō fakataha ʻa e ngāué, tuí pea mo e mahuʻinga ʻo e kātaki ʻi he tuí. ʻOku ʻi he ngaahi vahé ni ha ngaahi sīpinga lelei mo kovi fakatouʻosi ʻo e ngaahi fakakaukau ko ʻení. Ko e hā ha ngaahi sīpinga naʻá ke mamata ki ai? Ko e hā ʻe lava ke tau ako mei he ngaahi sīpingá ni? Ko e fē ʻiate kinautolu ʻoku ʻi ai ʻene kaunga tonu ʻi hoʻo faifeinga ko ia ke kei faivelengá?

Ngāue ke Faí

  • ʻOku tau ako e mahuʻinga ʻo e fakamoʻoni fakafoʻituituí mo e uluí ʻi he 3 Nīfai 1–7. Vahevahe ha laʻipepa ki ha ʻotu ʻe ua pea fokotuʻu ʻa e ongo tefito ko ʻení ʻi ʻolunga ʻi he ongo ʻotú:

    1. ʻUlungāangá, tuí, mo e ngaahi ngāue ʻokú ne taki ki he fakamoʻoni fakafoʻituituí mo e uluí

    2. ʻUlungāangá, tuí, mo e ngaahi ngāue ʻokú ne fakaʻauha ʻa e fakamoʻoni fakafoʻituituí mo e uluí

    Toe vakaiʻi leva ʻa e 3 Nīfai 1–7 pea hiki ʻi he ʻotu ʻoku ʻi ai hono kaunga ki aí ʻa e ngaahi akonakí, ngaahi meʻa ne hokó, ngaahi tefitoʻi moʻoní, mo e ngaahi tokāteline te ke ʻiló. Hiki ha fakamatala nounou ʻo e meʻa kuó ke ako mei he ngāué ni pea akoʻi ia ʻi ha lēsoni efiafi fakafāmili ʻi ʻapi.

  • Ne akoʻi ʻe Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni ko e lahi taha ʻo e ngaahi meʻa ne hoko kimuʻa siʻi he ʻuluaki hāʻele mai ʻa e Fakamoʻuí ki he kakai ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻoku tatau mo ia ʻo ʻEne Hāʻele ʻAnga Ua Maí. Hiki ha lisi ʻo e ngaahi meʻa ne hoko, ngaahi akonaki, ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni mei he Hilamani 14 ʻo aʻu ki he 3 Nīfai 7 ʻa ia ʻokú ke tui ʻoku faitatau mo e “ngaahi ʻaho fakaʻosí.”

  • Ako maʻuloto ʻa e 3 Nīfai 5:13. ʻI hoʻo lau e ngaahi leá ni, fakakaukau ki ha ngaahi founga te ke lava ai ʻo malanga ʻaki e ngaahi folofola ʻa e Fakamoʻuí ki he niʻihi kehé. Mahalo naʻá ke fie maʻu ke kamata hoʻo malangaʻi e tuí ʻaki e kupuʻi lea, “ʻOku ou tui ko e …”