‘Inisititiuti
Vahe 41: 3 Nīfai 12–14


Vahe 41

3 Nīfai 12–14

Talateú

ʻI he ngāue ʻa Sīsū ʻi he matelié naʻá Ne fai ʻa e Malanga he Moʻungá ke fakalotolahiʻi ʻEne kau ākongá ke nau faifeinga ʻaki honau lotó kotoa ki he haohaoá. Naʻe toe fai foki ʻe Sīsū e malanga ko ʻení, hili ʻEne Toetuʻú ʻi Heʻene hā ki he kakai he Tohi ʻa Molomoná ʻi he Hemisifia faka-Hihifó.

ʻOku maʻu e ngaahi tuʻunga moʻui ʻo e ongoongoleleí ʻi he malanga ko ʻení pea ʻoku fakapapauʻi mai ia ʻi hotau kuongá mei he fakahā fakaonopōní. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Sēmisi E. Fausi (1920–2007) ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí: “Ko e pōpoaki mahuʻinga taha ko ia ʻa e Fakamoʻuí ʻi he Malanga ʻi he Moʻungá, ʻoku mahuʻinga tatau ia kiate kitautolu kotoa pē pea mo e pōpoaki mei he ʻulu ʻakau velá: ‘Ka ke mou fuofua kumi ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá, peá ke fokotuʻu ʻene māʻoniʻoní’ [Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Mātiu 6:38; vakai foki, Mātiu 6:33]. ʻOku fie maʻu ke hū ki hotau lotó mo hotau laumalié ʻa e pōpoaki ko ʻení. ʻOku tau fakapapauʻi ʻa e meʻa ʻoku tau poupouʻí pe taukapoʻí ʻi he moʻui ko ʻení, ʻi he taimi ʻoku tau tali ai ʻa e pōpoaki ko ʻení” (ʻi he Conference Report, Apr. 2004, 68; pe Liahona, Mē 2004, 67).

ʻI hoʻo ako e ngaahi tefitoʻi moʻoni toputapu ko ʻeni ʻi he Tohi ʻa Molomoná, te ke maʻu ai ha ngaahi fakakaukau ʻe tokoni ke ke faivelenga mo nofo maʻu ai he hala ki he haohaoá.

Fakamatalá

3 Nīfai 12–14 . Ko ha Sīpinga ki heʻetau Moʻuí

  • ʻOku fakatou maʻu ʻi he Tohi Tapú mo e Tohi ʻa Molomoná ʻa e Malanga he Moʻungá ʻa ia ko e sīpinga ia ʻa e ʻEikí ki he haohaoá. Naʻe fakamatala ʻa Palesiteni Hāloti B. Lī (1899–1973) ʻo kau ki he malanga ko ʻení: “Naʻe ʻikai ke hāʻele mai ʻa Kalaisi ki he māmaní koeʻuhí pē ke fai ha fakalelei maʻá e ngaahi angahala ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ka ke tā ha sīpinga ʻo e tuʻunga haohaoa ʻo e fono ʻa e ʻOtuá pea mo e talangofua ki he Tamaí ke manatu ki ai ʻa māmani. ʻI he Malanga ʻa e ʻEikí ʻi he Moʻungá, naʻá Ne tala mai ai kiate kitautolu ʻi he fakahā ʻa Hono ʻulungāangá, ʻa ia naʻe haohaoa, pea ʻe lava ke pehē ko e meʻa naʻá Ne akoʻí ko ia pē naʻá Ne moʻui ʻakí, pea ʻi Heʻene fai ʻení, “naʻá ne tuku mai ai ha sīpinga ki heʻetau moʻuí” (Decisions for Successful Living [1973], 55–56).

3 Nīfai 12:1–2. Talangofua ki he Kau ʻAposetoló

  • Naʻe kamata e malanga ʻa e Fakamoʻuí ki he kau Nīfaí ʻaki ʻEne fakahā e mahuʻinga ʻo e muimui ki he kau ākonga Nīfai ʻe toko hongofulu mā uá, ʻa ia naʻá Ne uiuiʻi mo foaki ki ai e mālohí mo e mafaí. Naʻe fakamamafaʻi ʻe he fakahā fakaonopōní ʻa e malu mo e ngaahi tāpuaki ʻoku maʻu ʻi he muimui ki he kau tamaioʻeiki kuo fili ʻa e ʻEikí (vakai, T&F 1:38 ; 21:6). Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e ʻuhinga ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ai ke tau muimui ki he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Ua ʻo e ʻaho ní:

    ʻĪmisi
    Ko Hono Fakanofo ʻe Kalaisi ʻEne Kau ʻAposetolo Nīfaí

    Jerry Thompson, © IRI

    “Ko ia ko e taumuʻa ʻo hono fakavaʻe fakaʻaposetolo mo fakapalōfita ʻo e Siasí ke fai tāpuekina ʻi he taimi kotoa pē, kae tautautefito ki he taimi ʻo e faingataʻá pe fakatuʻutāmakí, taimi te tau ongoʻi ai ʻo hangē ha fānaú, ʻo puputuʻu mo veiveiua, pea kiʻi manavahē, pe ko e taimi ʻe feinga ai ʻa e ngaahi ngāue kovi pe fakaloto kovi ʻa e kau tangatá pe tēvoló ke uesia pe kākaaʻi pe taki halaʻi kitautolú. Ko ia ʻi he teuteu ki ha ngaahi taimi pehē ʻe hoko mai ʻi hotau kuongá ni, kuo fakamafaiʻi ai ʻe he ʻOtuá ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá pea poupouʻi ʻe kimoutolu ko e kau palōfita, kau tangata kikite, mo e kau tangata maʻu fakahā. …

    “… Naʻe hoko pea ʻe hoko maʻu pē ha makatuʻunga pehē ʻia Kalaisi, ko ha maluʻi. … Pea ʻi he ngaahi ʻaho hangē ko ia ʻoku tau lolotonga ʻi aí—pea te tau ʻi ai maʻu pē—ʻe ʻikai lava ʻe he ngaahi afā ʻo e moʻuí ‘ke fusi hifo ʻa [kimoutolu] …’ [Hilamani 5:12” (ʻi he Conference Report, Oct. 2004, 5; pe Liahona, Nōvema 2004, 7).

3 Nīfai 12:3–12. Ko e Ngaahi Monūʻiá

  • Naʻe kamata ʻaki e malanga ʻa e Fakamoʻuí ʻa e ngaahi fakamatala ʻoku ʻiloa ko e Ngaahi Monūʻiá. ʻOku kamata ʻaki ia e ngaahi fakalea ʻoku fakahā ai “ʻoku monūʻia ʻa e …” (vakai, 3 Nīfai 12:1–11). ʻOku ʻuhinga e ngaahi tāpuakí “‘ke monūʻia,’ ‘ke fiefia,’ pe ‘ke tāpuekina’” (Mātiu 5:3a). Naʻe fakaʻuhingaʻi ʻe he tikisinale Webster ʻa e foʻi leá “ko ha tuʻunga ʻo e fiefia lahi tahá” (Merriam-Webster’s Collegiate Dictionary, 11th ed. [2004], 107). ʻOku fakamatalaʻi ʻe he ngaahi foʻi leá ʻa e ola ʻoku maʻu he taimi ʻoku fakaʻaongaʻi ai ʻe he Kāingalotú e ngaahi akonaki ʻo e malangá ni.

    ʻOku fakamatalaʻi ʻe he LDS Bible Dictionary ko e Beatitudes (Ngaahi Monūʻiá) “ʻokú ne fakamatalaʻi e ngaahi ʻelemēniti pau ʻe fakaʻaongaʻi ki hono fakafōtunga e ʻulungāanga haohaoa mo fakalaumālié, pea ʻe maʻu kotoa e ngaahi meʻá ni ʻi he taimi ʻoku haohaoa ai e ʻulungāanga ko iá. Ko e ngaahi lea ko ʻeni ʻo e Ngaahi Tāpuakí ʻoku ʻikai ke nau kehekehe, ka ko hono fokotuʻutuʻú ʻoku nau fekāingaʻaki mo fakalakalaka” (“Beatitudes,” 620). ʻOku tānaki mai ʻe he Ko e Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “ ʻOku fokotuʻutuʻu e Ngaahi Tāpuaki ʻo e Malanga ʻi he Moʻungá ke hoko ʻa e tāpuaki takitaha ko hano hoko atu ia ʻo e fakamatala ʻoku muʻomuʻa ʻi aí” (“Tāpuaki ʻo e Malanga ʻi he Moʻungá”).

    Naʻe ako ʻaki ʻe Palesiteni Hāloti B. Lī ʻo pehē ʻoku fakafofongaʻi ʻe he Ngaahi Tāpuaki ʻo e Malanga ʻi he Moʻungá ʻa e “konisitūtone ki ha moʻui haohaoá”: “Ko e fā ʻo kinautolu ʻoku fekauʻaki mo kitautolu fakafoʻituitui,” pea ko e fā ʻoku “fekauʻaki ia mo e ngaahi fetuʻutaki fakasōsiale ʻa e tangatá mo e niʻihi kehé” (Decisions for Successful Living [1973], 57, 60). ʻOku hanga ʻe he saati ko ʻení ʻo fakahā mai ʻenau fekauʻakí:

    Mo Kitá

    Mo e Niʻihi Kehé

    ʻOku monūʻia ʻa e angavaivaí.

    ʻOku monūʻia ʻa e angamaluú.

    ʻOku monūʻia ʻa kinautolu kotoa pē ʻoku tangí.

    ʻOku monūʻia ʻa e angaʻofá.

    ʻOku monūʻia ʻa kinautolu kotoa pē ʻoku fiekaia mo fieinua ki he māʻoniʻoní.

    ʻOku monūʻia ʻa kinautolu kotoa pē ʻoku faʻa fakaleleí.

    ʻOku monūʻia ʻa kinautolu kotoa pē ʻoku loto maʻá.

    ʻOku monūʻia ʻa kinautolu kotoa pē kuo fakatangaʻi koeʻuhí ko hoku hingoá.

3 Nīfai 12:3. “ʻOku Monūʻia ʻa e Angavaivai ʻa ia ʻOku Nau Haʻu kiate Aú”

  • Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Hāloti B. Lī ʻa e ʻuhinga ʻo e angavaivaí:

    “Naʻe folofola ʻa e ʻEikí, ‘ʻOku monūʻia ʻa e angavaivaí: he ʻoku ʻo nautolu ʻa e puleʻanga ʻo e langí.’ (Mātiu 5:3.) Ko e moʻoni, ʻoku ʻuhinga ʻa e angavaivaí kiate kinautou ʻoku ʻi ai ʻenau fie maʻu fakalaumālié, ʻoku nau ongoʻi masivesiva fakalaumālie ʻo nau kakapa atu mo e fuʻu fie maʻu tokoni lahi. …

    “Kapau ʻoku tau fie ʻausia ʻa e haohaoá, kuo pau ke tau takitaha nofo hifo ʻo fai ʻa e fehuʻi ko ʻení kiate kitautolu pē, ‘Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku ʻikai ke u maʻú?’ ʻo kapau ʻoku tau loto ke kamata ʻetau kaka hake ʻi he hala ki he haohaoá” (Stand Ye in Holy Places [1974], 210).

  • Ko e kupuʻi lea ko ia ko e “ ʻa ia ʻoku nau haʻu kiate aú” (3 Nīfai 12:3) ʻoku ʻikai ʻasi ia he Fuakava Foʻoú he konga ko ia he Malanga ʻi he Moʻungá, ka ʻokú ne fakamahinoʻi mai e akonaki ʻa e Fakamoʻuí. ʻOku monūʻia ʻa e angavaivaí kapau te tau haʻu kia Kalaisi. Naʻe fakamatalaʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻi he 3 Nīfai 12:2 ʻa e founga ʻoku kamata ke tau haʻu ai kiate Iá. ʻE lava ke toe fakaʻaongaʻi e tefitoʻi moʻoni ʻo e kupuʻi lea ko e “ʻa ia ʻoku nau haʻu kiate aú” ki he ngaahi Tāpuaki kehé. Kuo pau ke tau haʻu kia Kalaisi kae lava ʻo fakafiemālieʻi kitautolu (veesi 4), maʻu ʻa e māmaní (veesi 5), fakafonu ʻaki e Laumālie Māʻoniʻoní (veesi 6), maʻu ʻa e ʻaloʻofá (veesi 7), pe mamata ki he ʻOtuá (veesi 8).

    Pea hangē ko hono tataki ʻe he Fakamoʻuí ʻi Heʻene malangá ʻa e founga ʻo e haʻu kiate Iá, naʻá Ne lau tuʻo 19 ʻo kau ki he papitaisó he vahaʻa ʻo e 3 Nīfai 11:21 mo e 12:2. Ke kakato ʻa e “haʻu kia Kalaisí” ʻoku kau ai hono tali e ngaahi ouau fai fakamoʻuí.

    Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni (1899–1994) ha ngaahi toe founga lahi ʻe lava ke tau haʻu ai kia Kalaisí: [“ ʻOku tau haʻu kia Kalaisi ʻi hono malanga ʻaki atu e ongoongoleleí, fakahaohaoaʻi ʻetau moʻuí, mo e huhuʻi ʻo e kau pekiá. ʻI heʻetau haʻu kia Kalaisí, ʻoku tāpuekina ai ʻetau moʻuí, mo hotau ngaahi fāmilí, pea mo e fānau ʻa ʻetau Tamai ʻi Hēvaní, ʻa e moʻuí mo e pekiá fakatouʻosi”] (ʻi he Conference Report, Apr. 1988, 98; pe Ensign, May 1988, 85).

3 Nīfai 12:4. “ ʻOku Monūʻia ʻa Kinautolu ʻa ia ʻOku Tangí”

  • Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Sipenisā J. Konitī ʻo e Kau Fitungofulú e founga ʻoku hanga ai ʻe he Malanga ʻi he Moʻungá ʻo fakalakalakaʻi e ʻulungāangá: “ ʻE lava ke hoko ʻa e Malanga ʻi he Moʻungá ko ha ngaahi fakahinohino ki he māʻoniʻoní ʻaki ha ngaahi sitepu ʻoku fakatupulaki, ʻo kamata ʻaki ʻa e angavaivai ‘ ʻa ia ʻoku haʻu kia [Kalaisí]’ (3 Nīfai 12:3). Ko e sitepu hoko ʻi he hala ki he silesitialé ko e tangí, tautefito ki heʻetau ngaahi angahalá, he ko e ‘mamahi ʻoku tāu mo e ʻOtuá ʻokú ne langaki ʻa e fakatomala ki he fakamoʻuí’ (2 Kolinitō 7:10)” (Your Agency, Handle with Care [1996], 8).

3 Nīfai 12:5. “ ʻOku Monūʻia ʻa e Angamaluú”

  • Naʻe fakamatala ʻa Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo (1895–1985), ʻoku ʻikai ko ha vaivai ʻa e angamaluú:

    “Kapau naʻe angavaivai mo angamalū mo loto fakatōkilalo e ʻEikí, ko ia ai ke loto fakatōkilalo ha taha kuo pau ke ne fakafepakiʻi fefeka ʻa e tēvoló, pea loto toʻa ʻi hono fai e ngaahi ngāue ʻoku māʻoniʻoní, lotolahi he fetaulaki mo e palopalema kotoa pē, ʻo ne mapuleʻi pē ia mo e ngaahi tūkunga ʻokú ne fehangahangai mo iá pea ʻikai feinga ke ne maʻu ha lāngilangi.

    “ ʻOku ʻikai ke fakafuofuolahi, fakangalingali, pe fakalaulaukau ʻa e angavaivaí. ʻOku ʻikai ke foʻi, fakaʻapē, pe fakavaivai hangē ha pōpulá. …

    ʻOku fokotuʻu mai ʻe he “loto fakatōkilaló mo e angamaluú e ngaahi ʻulungāanga maʻá, ʻikai ko ha ngaahi vaivai. ʻOku nau fokotuʻu mai ha ʻulungāanga lelei ʻoku fai maʻu pē mo e ʻikai ke ʻi ai ha ʻita mo e loto-tāngia. … ʻOku ʻikai ko ha ngāue fakatamaioʻeiki talangofua kui. ʻOku ʻikai ko e fakailifiaʻi pe fakamanavaheeʻi. …

    “ ʻOku anga fēfē ha loto fakatōkilalo ʻa ha taha? Kiate aú, kuo pau ke fakamanatu maʻu pē ʻe ha taha ʻa ʻene fakafalalá. Ko hai ʻokú ne fakafalala ki aí? Ki he ʻEikí. ʻOku anga fēfē hono fakamanatu mai kiate kitá? ʻI he faʻa lotu fakamātoato, maʻu pē, moihū, mo houngaʻia” (The Teachings of Spencer W. Kimball, ed. Edward L. Kimball [1982], 232–33).

3 Nīfai 12:6. “Fiekaia mo Fieinua ki he Māʻoniʻoní”

  • Naʻe fakamatalaʻi ʻe Sisitā Seli L. Tiu lolotonga ʻene ngāue ʻi he Kau Palesitenisī Lahi ʻo e Fineʻofá, ʻa e fehokotaki he vā ʻo e holí (fiekaia mo e fieinua) mo e ngāué, pe ko e malava ke ngāue ʻo maʻu ai e ngaahi ola naʻe fakaʻamuá: “ ʻOku fehokotaki ʻa ʻetau malava ke fakafanongo fakalaumālié mo ʻetau loto ke ngāueʻí. Kuo tuʻo lahi ha faʻa pehē ʻe Palesiteni Hingikelī ko e founga pē taha ʻokú ne ʻiloʻi ke fakahoko ai ha meʻá ko ʻene tūʻulutui ʻo kole tāumaʻu ha tokoni pea tuʻu ki ʻolunga ʻo kamata ke ngāue. Ko hono fakatahaʻi ʻa e tuí mo e ngāué ko e founga haohaoa ia ke ako ai e lea ʻa e Laumālié. Naʻe akonaki ʻa e Fakamoʻuí, ‘Pea ʻoku monūʻia ʻa kinautolu kotoa pē ʻoku fiekaia mo fieinua ki he māʻoniʻoní, he ʻe fakafonu ʻa kinautolu ʻaki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní’ (3 Nīfai 12:6; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí). ʻOku ʻuhinga ʻa e fiekaiá mo e fieinuá ki he ngāue lahi fakalaumālié. ʻOku fakatupulaki ʻa ʻetau ongongofua ki he Laumālié ʻi he moihū ʻi he temipalé, fakatomala ke lahi ange ʻa ʻetau haohaoá, faʻa fakamolemolé mo e kole fakamolemolé, pea mo e ʻaukai mo lotu fakamātoató. ʻOku ʻaonga ʻa e ngāue fakalaumālié pea ko e kī ia ki heʻete ako ke fanongo ki he leʻo ʻo e ʻEikí” (“ ʻOku ʻIkai Ke Tau Tuēnoa,” Liahona, Sānuali 1999, 121).

3 Nīfai 12:8. “Loto Maʻá”

  • Naʻe fakamatala ʻa ʻEletā Siosefa B. Uefilini (1917–2008) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ki he ʻuhinga ʻo e loto maʻá:

    “Ko e taʻehalaiá ko e maʻa e lotó, ko ha ʻulungāanga mahuʻinga ia maʻanautolu ʻe lau fakataha mo e kau muimui moʻoni ʻo Kalaisí. …

    “Kapau ʻoku ʻikai haʻatau angahala, te tau faitotonu, moʻoni, mo angatonu. Ko e ngaahi anga kotoa ʻeni ʻo e ʻOtuá pea ʻoku fie maʻu ke fai mo ia ʻe he Kāingalotú. Ko kinautolu ʻoku faitotonú ʻoku nau angalelei mo lea moʻoni, fakahoko totonu ʻenau aleá, tauʻatāina mei he kākaá, pea ʻikai ke kaihaʻa, ʻikai fakahoko hala ha meʻa, pe ko ha toe faʻahinga anga kākā pē. Ko e faitotonú ʻoku ʻa e ʻOtuá; ko e kākaá ʻoku ʻa e tēvoló, ʻa ia ko ha tokotaha loi talu mei he kamataʻangá. Ko e moʻui angatonú ʻoku ʻuhinga ia ke moʻui ʻaki ha moʻui ʻoku fenāpasi mo e ngaahi fonó, ngaahi tefitoʻi moʻoní, mo e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí” (Finding Peace in Our Lives [1995], 181–82).

3 Nīfai 12:9. Kau Faʻa Fakaleleí

  • Naʻe fakamoʻoniʻi ʻe ʻEletā Lāsolo M. Nalesoni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e tupuʻanga taupotu ke hoko ai ko ha taha faʻa fakaleleí: “Ko e haʻu kia Sīsū Kalaisi ko e ‘Pilinisi ʻo e Melinó’ [ʻĪsaia 9:6] ko e hala ia ki he melino he māmaní mo e felotoleleiʻaki he lotolotonga ʻo e tangatá [vakai, Luke 2:14]” (ʻi he Conference Report, Oct. 2002, 41; pe Liahona, Nōvema 2002, 39).

  • Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī (1915–85) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e founga ke te hoko ai ko ha taha faʻa fakaleleí: “Kau Faʻa Fakaleleí: ʻI hono ʻuhinga totonú, ko kinautolu pē ko ia ʻoku tui mo fakamafola e kakato ʻo e ongoongoleleí ʻa e kau faʻa fakaleleí ʻoku ʻi he ʻuhinga haohaoa ko ia ʻoku fakamatalaʻi ʻe he Malanga ʻi he Moʻungá. Ko e ongoongoleleí ʻa e pōpoaki ʻo e melinó ki he faʻahinga kotoa ʻo e tangatá. Fānau ʻa e ʻOtuá: Ko kinautolu ia kuo ohi mai ki he fāmili ʻo e ʻOtuá ko ha ola ʻo ʻenau mateakiʻi ʻa e moʻoní. Pea ʻi he tuʻunga ko iá ʻoku nau hoko ai ko e ʻea hoko ki he ʻOtuá mo e kaungā ʻea hoko fakataha mo Kalaisi. (Loma 8:14–18; Kalētia 3:26–29; 4:1–7.)” (Doctrinal New Testament Commentary, 3 vols. [1971–73], 1:216).

3 Nīfai 12:13. “Māsima ʻo e Māmaní”

  • ʻOku fakamahinoʻi mai ʻe he fakamatala ʻi he Tohi ʻa Molomoná ko e “hoko ko e māsima ʻo e māmaní” ko ha taumuʻa ia ʻoku totonu ke feinga ki ai e kāingalotu ʻo e Siasí (3 Nīfai 12:13). ʻI he ouau feilaulau faka-Mōsesé, naʻe hoko e māsimá ko ha fakamanatu ʻoku totonu ke tau manatuʻi mo tauhi maʻu ʻetau ngaahi fuakava mo e ʻOtuá (vakai, Nōmipa 18:19; 2 Fakamatala Meʻa Hokohoko 13:5). ʻI ha ʻuhinga tatau pē, ʻoku totonu ke tokoni e Kāingalotú ke toe fakafoki mo tauhi maʻu e ngaahi fuakava ko ʻení ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní. ʻOku fakamahino mai ʻe he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:39–40 ʻa e meʻa kuo pau ke fai ʻe ha taha ke lau ai ia “ko e māsima ʻo e māmaní.”

    ʻOku ʻomi ha ʻuhinga mahuʻinga ʻi hono lau kita “ko e māsima ʻo e māmaní.” Lolotonga e hoko ʻa ʻEletā Kālosi E. ʻEisī (1926–99) ko ha mēmipa ʻo e Kau Palesitenisī ʻo e Kau Fitungofulú, naʻá ne fakamatala ki he kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí:

    [“Ko e taimi ko ia ʻoku ui ai ha kakai ki heʻeku ongoongolelei taʻengatá, ʻo nau fuakava ʻaki ha fuakava taʻengatá, ʻoku lau ʻa kinautolu ko e māsima ʻo e māmaní pea ko e fakaifo ki he faʻahinga ʻo e tangatá;

    “‘ʻOku ui ʻa kinautou ke nau hoko ko e fakaifo ki he tangatá’ (T&F 101:39–40; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí).

    “Ko e foʻi lea ko e fakaifó (f-a-k-a-i-f-o) ʻoku ʻuhinga ia ki he ifo, tō atu hono ifó, lelei e tuʻunga ʻoku ʻi aí, mo e tuʻunga māʻolunga ʻaupito hono ifó. …

    “Naʻe fakahā mai ʻe ha toketā ʻiloa he ʻikai ke teitei mole e ifo ia ʻo e māsimá ʻi ha laulauitaʻu. ʻOku toki mole pē hono ifó kapau ʻe fio mo ha meʻa pea fakaʻuliʻi. ʻOku tatau tofu pē mo e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, he ʻikai lava ke mole ia ʻi ha laulauitaʻu; ka ʻoku toki lava pē ke mole ʻi haʻane fio mo fakaʻuliʻi ʻe ha meʻa. …

    “Ko e leleí mo e ifó ʻoku toki mavahe ia mei ha tangata ʻi he taimi ʻokú ne fakaʻuliʻi ai hono ʻatamaí ʻaki e ngaahi fakakaukau taʻemaʻá, fakaʻuliʻi hono ngutú ʻaki e lea taʻemoʻoní, pea fakaʻaongaʻi hala hono mālohí ʻi hono fai e ngaahi ngāue ʻoku koví. …

    “Tuku ke u ʻoatu e ngaahi fakahinohino faingofua ko ʻení, tautefito ki he kau talavoú, ko ha founga ke tuʻuloa ai hoʻo leleí: Kapau ʻoku ʻikai ke maʻa, ʻoua ʻe fakakaukau ki ai; kapau ʻoku ʻikai ke moʻoni, ʻoua naʻa lea ʻaki; kapau ʻoku ʻikai ke lelei, ʻoua naʻa fai ia (vakai, Marcus Aurelius, ‘The Meditations of Marcus Aurelius,’ ʻi he The Harvard Classics, Charles W. Eliot, ed., New York: P. F. Collier and Son, 1909, p. 211)”] (ʻi he Conference Report, Apr. 1980, 60–61; pe Ensign, May 1980, 42–43).

3 Nīfai 12:14–16. “Tuku ke Ulo Pehē Hoʻomou Māmá”

  • Naʻe fakamatala ʻa ʻEletā Lōpeti D. Heili ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ki haʻane aʻusia fakatāutaha ʻi hono fakamamafaʻi ʻo e mahuʻinga ke te hoko ko ha maama ki he niʻihi kehé:

    “Naʻá ku tupu hake ʻi Longo ʻAilani, ʻi Niu ʻIoke, pea naʻe mahino kiate au ʻa e mahuʻinga ʻo e māmá kiate kinautolu ʻoku fononga ʻi he fakapoʻulí ʻi he ʻōsení. Ko e meʻa fakatuʻutāmaki moʻoni ha maama kamo ʻoku ʻikai ke ulo ʻa hono māmá! Ko e meʻa fakatupu ʻauha ʻaupito ha maama kamo ʻoku ʻikai ulo!

    “Kuo pau ke tauhi pau ʻe kitautolu ko ia ʻoku tau maʻu ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ki Heʻene ngaahi fakahinohinó koeʻuhí kae lava ke tau hoko ko ha maama ki he kakai kehé.

    Naʻe folofola ʻa e ʻEikí, “Tuku ke ulo pehē hoʻomou māmá ʻi he ʻao ʻo e kakaí, koeʻuhí ke nau mamata ki hoʻomou ngāue leleí, pea fakamālōʻia ʻa hoʻomou Tamai ʻa ia ʻoku ʻi he langí.” [Mātiu 5:15–16].

    “ ʻE ʻikai te tau ʻilo ki he kakai ʻe fakafalala mai kiate kitautolú. Pea hangē ko e folofola ʻa e Fakamoʻuí, ʻoku ‘ ʻikai ke tau ʻilo naʻa faifai pea nau foki mai mo fakatomala, pea haʻu kiate au mo e loto [fakamātoato] moʻoni, pea te u fakamoʻui ʻa kinautolu; pea [mou hoko ai ko e vaka ʻo e] fakamoʻuí kiate kinautolú’ [3 Nīfai 18:32]” (ʻi he Conference Report, Apr. 2002, 82; pe Liahona, Siulai 2002, 79).

3 Nīfai 12:17–20, 46–47. Naʻe Fakahoko e Fono ʻa Mōsesé ʻe Sīsū Kalaisi

  • ʻI he taimi ne fakahoko ai ʻe he Fakamoʻuí e ngāue ʻi he moʻui fakamatelié, naʻe hoko e fono ʻa Mōsesé ko e fakavaʻe ia ʻo e lotu ʻa e kau ʻIsilelí mo ʻenau moʻui fakasōsialé ʻo laka hake ʻi ha taʻu ʻe lauiafe. Naʻe maʻu ʻe he kau Nīfaí e ngaahi lekooti ne hiki ai e fonó he peleti palasá, pea naʻe akoʻi mo tauhi ʻe he kau palōfita Nīfaí ʻa e fonó. ʻI he taimi naʻe ʻaʻahi ai e Fakamoʻuí ki he kau Nīfaí, naʻá Ne akoʻi kiate kinautolu kuo fakahoko kakato moʻoni e fonó ʻiate Ia. Ka neongo iá, he ʻikai ke nau fakakaukau naʻe “fakataʻeʻaongaʻi” pe kuo “mole” ʻa e fono ʻa Mōsesé (3 Nīfai 12:17–18). Naʻe anga fēfē hono “fakakakato” ʻe he Fakamoʻuí ʻa e fono ʻa Mōsesé kae ʻikai ke “fakataʻeʻaongaʻí?” ʻOku kau ʻi he fono ʻa Mōsesé ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fekauʻaki mo e tafaʻaki ki heangamaʻá mo e ouaú fakatouʻosi.

    Ko e ngaahi tuʻunga ki he angamaʻá ʻoku kau ai e ngaahi fekau hangē ko e “ ʻOua naʻá ke fakapō” mo e “ ʻOua naʻá ke tono.” Naʻe akoʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e kau Nīfaí ke ʻoua naʻa ngata pē heʻenau fakaʻehiʻehi mei he fakapoó mo e tonó, kae pehē foki ki he ʻitá mo e holikoví—ngaahi anga ʻo e lotó ʻe lava ke hoko ai e fakapoó mo e tonó (vakai, 3 Nīfai 12:21–30). Ko ia naʻe fakahoko ʻe he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻa e fonó ʻi he ʻuhinga naʻá Ne fakalahi ʻa e ngaahi tafaʻaki ʻo e angamaʻá he fono ʻa Mōsesé ki ha fono ʻoku toe māʻolunga angé; ʻa ia naʻe fakakau ki ai e ngaahi ʻulungāanga maʻa ʻoku pau ke fakahoko ʻi he fono ʻa Mōsesé pea fokotuʻu kinautolu ʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻoku māʻolunga angé ʻa ia ʻoku fie maʻu ai ha liliu ʻo e lotó.

    Ko e tuʻunga ko ia ki he ouaú ʻi he fono ʻa Mōsesé ʻoku kau ai e ngaahi fekau fekauʻaki mo hono feilaulau ʻaki e fanga monumanú mo e ngaahi feilaulau tutú—ʻa ia naʻe ui ʻe ʻApinetai ko e “ngaahi ngāué” mo e “ngaahi ouaú” (Mōsaia 13:30). Naʻe mahino ki he kau palōfita Nīfaí ko e ngaahi konga ko ʻeni ʻo e fono ʻa Mōsesé ʻa ia naʻe ʻuhinga pē ia ke tokoni ki he kakaí ke nau sio atu ki muʻa ki he feilaulau fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí (vakai, 2 Nīfai 25:24; Sēkope 4:5; Mōsaia 16:14–15). Ko ia ai, ʻi he taimi naʻe kakato ai e misiona ʻo e Fakamoʻuí ʻi he moʻui fakamatelié, ko e ngaahi ouaú ni ʻo e sio atu ki muʻá kuo ʻikai toe hoko ia ko ha ngaahi meʻa ʻe hoko ʻi he kahaʻú—he kuo ʻosi hoko e meʻa ko iá, pea kuo fakakakato e ngaahi ouaú ʻa ia ʻoku ʻuhinga ia kuo ʻosi fakahoko. Ko ia naʻe akoʻi ai ʻe he Fakamoʻuí ʻa e kau Nīfaí ko e ngaahi feilaulau ʻaki ʻo e fanga monumanú mo e ngaahi feilaulau tutú kuo “fakangata,” pea fekau ki Hono kau muimuí ke fakahoko leva ha “feilaulau” ʻo e “loto mafesifesi mo e laumālie fakatomalá” (3 Nīfai 9:19–20). Naʻe fetongi ʻaki leva ʻe he Fakamoʻuí ʻa e ngaahi ouau ne hanga atu ki muʻa ki he Feilaulaú, ʻa e sākalamēnití, ko ha ouau ʻo e fakamanatu, ke sio ki mui ki he feilaulau fakalelei ʻa e Fakamoʻuí (vakai, 3 Nīfai 18:1–11).

  • Naʻe pehē ʻe ʻEleta Pulusi R. Makongikī: “Naʻe haʻu ʻa Sīsuú ke toe fakafoki mai e kakato ʻo e ongoongolelei naʻe fiefia ai e kakaí kimuʻa ʻi he taimi ʻo Mōsesé, kimuʻa he kuonga ʻo e tuʻunga toputapu māʻulalo angé. Ko hono moʻoní naʻe ʻikai ke Ne haʻú ke fakataʻeʻaongaʻi e meʻa naʻá Ne fakahā kia Mōsesé ʻo hangē tofu pē ko ha palōfesa he ʻunivēsití ʻoku ʻikai ke ne fakataʻeʻaongaʻi e meʻa fakafiká ʻi haʻane fakahā ha ngaahi tefitoʻi moʻoni loloto fakakalakulasi ki heʻene fānau akó. Naʻe haʻu ʻa Sīsuú ʻo langa hake he fakavaʻe naʻe fokotuʻu ʻe Mōsesé. Naʻá Ne fakahoko e fie maʻu ke talangofua ki he ngaahi tuʻutuʻuni mo e ngaahi tuʻunga teuteu ʻo e ongoongolelei ʻaki hono toe fakafoki mai e kakato ʻo e ongoongoleleí. He ʻikai ke toe fie maʻu ha taha ke ʻaʻeva he maama ʻo e māhiná, he kuo hopo hake e laʻaá ʻi hono nāunauʻia kakató” (Doctrinal New Testament Commentary, 1:219–20; vakai foki, Stephen E. Robinson, “The Law after Christ,” Ensign, Sept. 1983, 68–73).

3 Nīfai 12:19. “Ko e Loto-mafesifesí mo e Laumālie Fakatomalá”

  • Naʻe fakamoʻoni ʻa ʻEletā Lisiate G. Sikoti ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ki he mahuʻinga ʻo hono maʻu ha loto mafesifesi mo ha laumālie fakatomalá: “ ʻOku ou fakamoʻoniʻi ʻoku fou mai ʻa e ʻhuhuʻí ʻi he Mīsaia Māʻoniʻoní; … maʻanautolu kotoa pē ʻoku maʻu ʻa e loto māʻulalo mo e loto fakatomalá; pea ʻoku ʻikai lava ke fua ʻa e ngaahi tautea ʻo e fonó maʻá ha tokotaha kehe’ [2 Nīfai 2:6–7; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí]. Ko e meʻa ʻoku fie maʻu lahi tahá ‘ko ha loto māʻulalo mo e loto fakatomala’ ʻa ia ʻokú ne fokotuʻu mai ʻa e fie maʻu ke angavaivai, talangofua, mo loto māʻulalo (ʻa ia ko hono ʻuhingá, ke akoʻi ngofua), mo loto fiemālie ke talangofua” (ʻi he Conference Report, Apr. 1997, 77; pe Tūhulu, Siulai 1997, 67).

3 Nīfai 12:22. “Ko Ia ia ʻe ʻIta ki Hono Tokouá”

  • Ko e fakamatala ko ia ʻa e Fuakava Foʻoú ki he akonaki ʻa e Fakamoʻuí ʻo pehē, “Ko ia ʻe ʻita noa pē ki hono kāingá, ʻe tuʻutāmaki ia ki he fakamāú” (Mātiu 5:22). Naʻe tatau pē ʻa e ngaahi akonaki naʻe fai ʻe he Fakamoʻuí ʻi he kaveingá ni ʻi he Tohi ʻa Molomoná tuku kehe pē ʻa e kupuʻi lea ko e “noa pē” naʻe toʻo ia. ʻOku ʻuhinga leva ia ko e sai tahá pē ke mātuʻaki taʻofi pē ʻa e ʻitá. ʻOku totonu ke ʻiloʻi ko e fuofua liliu ko ia ki he Mātiu 5:22 naʻe ʻikai ke ʻasi ai e kupuʻi lea ia ko e “noa pē” (vakai, Daniel K. Judd and Allen W. Stoddard, “Adding and Taking Away ‘Without a Cause’ in Matthew 5:22,” ʻi he How the New Testament Came to Be, ed. Kent P. Jackson and Frank F. Judd Jr. [Sidney B. Sperry symposium, 2006], 161).

3 Nīfai 12:27–29. Tuku e Holi Koví

  • Naʻe fakafehoanaki fakatouʻosi ʻe ʻEletā Lisiate G. Sikoti e ngaahi ola mo e ngaahi meʻa ʻokú ne fakaʻaiʻai ʻa e ʻofá mo e holi koví: [“Ko e ʻofá, ʻi hono fakaʻuhingaʻi ʻe he ʻEikí, ʻoku ʻuhinga ia ko e hikiʻi hake, maluʻi, fakaʻapaʻapaʻi, mo fakatupulaki e moʻui ʻa ha taha kehe. ʻOkú ne fakaʻaiʻai ha taha ke ne fai ha feilaulau maʻá ha taha kehe. ʻOku hanga ʻe Sētane ʻo fakaʻaiʻai e ʻofa kākaá, ʻa ia ko e holikoví. ʻOku fakahoko ia ʻaki ha faʻahinga fie maʻu vivili ke fakafiemālieʻi ha holi fakatāutaha. Ko e tokotaha ko ia ʻokú ne fakahoko e faʻahinga kākā ko ʻení ʻoku ʻikai ke ʻi ai haʻane teitei tokanga ki he mamahi mo e fakaʻauha ʻoku hoko ki he tokotaha kehé. Pea neongo hono toutou fakapuliki ʻaki e ngaahi lea fakahekeheké, ka ko e taumuʻa ʻo e holikoví ke fakahōhōloto”] (ʻi he Conference Report, Apr. 1991, 43–44; pe Ensign, May 1991, 35).

3 Nīfai 12:30. “Fua Homou Kolosí”

  • Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Niila A. Mekisuele (1926–2004) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e kupuʻi lea ko e “fua homou kolosí”:

    [“ʻOku ʻuhinga hono fua fakaʻaho e kolosí ki hono fakafisingaʻi fakaʻaho hotau ngaahi uʻa fakaekakanó.

    “ ʻI he muimui ki he ʻEikí, ʻa ia naʻá Ne kātekina e ngaahi ʻahiʻahí ka naʻe ‘ ʻikai ha tokanga kiate kinautolu,’ te tau lava mo kitautolu ke nofo ʻi ha māmani ʻoku fonu ʻahiʻahi ‘hangē ko ia ʻoku [faʻa] hoko ki he tangatá’ (1 Kolinitō 10:13). Ko hono moʻoní naʻe ʻafioʻi ʻe Sīsū ʻa e ngaahi ʻahiʻahi lalahi naʻe hoko kiate Iá, ka naʻe ʻikai ke nofo Ia ʻo fakakaukau ki ai. Ka, naʻá Ne fakafisingaʻi kinautolu he taimi pē ko iá. Kapau te tau kiʻi ʻahiʻahiʻi e ngaahi fakatauelé, ʻe vave pē haʻanau hanga ʻo maʻunimā kitautolu! Ko hono fakafisingaʻi ko ia e ngaahi meʻa taʻe feʻunga ko ʻení ʻi he matapā pē ʻo e ʻatamaí ko e taha ia e founga ki hono ʻtukunoaʻí.’ Ko ia ai, ko e ngaahi meʻa taʻe feʻunga ko ʻení ko ha kau pāpeliane, ka ʻo kapau ʻe fakahū mai, ʻe toki lava pē ʻo tuli kituʻa ʻaki ha fuʻu fefaʻuhi lahi ʻaupito”] (ʻi he Conference Report, Apr. 1987, 88; pe Ensign, May 1987, 71).

3 Nīfai 12:31–32. “Ko Ia ia ʻe Mali mo Ia kuo Veté ʻOkú ne Halaia ai ʻi he Tonó”

  • Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻa e niʻihi naʻe lea ki ai ʻa e Fakamoʻuí mo e founga ʻe fakaʻaongaʻi ai kiate kitautolu he ʻaho ní:

    “Naʻe ʻikai foki ke ʻoange ʻa e fono fefeka ko ʻeni kau ki he veté ki he kau Fālesí, pe ki he māmaní kotoa, ka naʻe ʻoange pē ia ki he kau ākongá, ‘ ʻi he falé,’ ʻo hangē ko e fakamatala kimui mai ʻe Maʻaké. ʻIkai ngata aí, naʻe fakangatangata pē ʻe Sīsū ia ʻa e niʻihi ʻe fakaʻaongaʻi ki aí. He ʻikai lava ʻa e tangata kotoa pē ʻo moʻuʻi ʻaki e tuʻunga moʻui māʻolunga ko iá; ʻe ʻaonga pē ia kiate kinautolu ‘ ʻa ia ʻe foaki ki aí.’

    “… Mahalo pē naʻe fakaʻaongaʻi ia he ngaahi taimi kehekehe pea ʻi he haʻohaʻonga ʻo ha kakai kehekehe, ka ʻoku ʻikai haʻisia e Siasí ia ki ai he ʻahó ni. ʻOku fakaʻatā foki ʻe he Siasí ʻa e veté he ngaahi ʻahó ni ʻi ha ngaahi ʻuhinga kehekehe ʻo ʻikai ko e angaʻuli fakasekisualé pē, pea ʻoku toe fakaʻatā pē foki mo e niʻihi kuo veté ke nau toe mali ʻo fiefia ʻi he ngaahi tāpuaki kotoa ʻo e ongoongoleleí” (Doctrinal New Testament Commentary, 1:548–49).

  • ʻOku ngali ke mahino ko e taumuʻa ʻe taha ʻo e folofola ʻa e Fakamoʻuí ʻoku ʻikai ko hono fakahalaʻi ʻa kinautolu ʻoku mali mo e kakai naʻe veté, ka ko hono akoʻi e kakaí ke ʻoua naʻa hoko ʻa e veté ko e fakaleleiʻanga ia ʻo e fanga kiʻi fetōʻaki iiki kotoa pē he nofo malí. ʻI he lau fekauʻaki mo e veté, naʻe akonaki ʻa Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī (1910–2008) ʻo pehē:

    “Ko hono moʻoní, ʻoku ʻikai ke fakafiefia ʻa e nofo mali kotoa pē. ʻI he ngaahi taʻu kuo hilí ne u toʻo mai ai e ngaahi leá ni mei ha fakamatala ʻi he nusipepá naʻe fai ʻe Senikini Loiti Sōnasi:

    “‘ Hangē ʻoku ʻi ai ha foʻi maʻu hala he kakai kei talavou ʻe toko lauiafe ʻoku nau fetakinima atu mo fekita he ngaahi fale faivá ko e malí ʻoku hangē ha kiʻi fale ʻoku fonu maʻu pē he matalaʻiʻakau fakaʻofoʻofá ʻa ia ʻoku toutou foki mai ki ai ha husepāniti ʻe kei talavou mo matātangata maʻu pē ki ha ʻapi ʻoku tali atu ai ha uaifi ʻe hoihoifua mo kei siʻi maʻu pē. ʻI he taimi kuo kamata ke mae pea mate ai e matalaʻiʻakaú pea haʻu mo e taʻeoliʻiá pea laku mai e ngaahi tohi moʻuá kuo fonu leva e fakamāuʻangá he kakaí ko e vete mali. …

    “‘Ka pehē ʻe ha taha ko e fiefiá ko e meʻa angamaheni pē ia kuo pau ke hoko pea te ne fakamoleki ha taimi lahi he lele holo ʻo kalanga tā naʻe lohiʻakiʻi ia’ (“Big Rock Candy Mountains,” Deseret News, 12 June 1973, p. A4). …

    “… ʻI he ngaahi meʻa fakamamahi tahá, ʻoku ou fakakaukau ko e vete malí, ʻa e meʻa lahi taha ʻoku hokó. Kuo hoko ia ko ha mahaki fakaʻauha lahi. Ko e fakamatala fakamuimuitaha mei he World Almanac ʻoku fakamatalaʻi ai ne fakafuofua naʻe fai ai e mali ʻe 2,423,000 ʻi he ʻIunaiteti Siteití lolotonga e māhina ʻe hongofulu mā ua ʻo ngata ki Māʻasi ʻo e 1990. Pea ʻi he vahaʻa taimi tatau pē, ne fakafuofua ki he ngaahi vete mali ʻe 1,177,000. (Vakai, The World Almanac and Book of Facts 1991 [New York: World Almanac, 1990], p. 834.)

    “ ʻA ia ʻoku ʻuhinga ia ko e mali ʻe ua kotoa pē ʻi he ʻIunaiteti Siteití ʻoku fakahoko ai e vete mali ʻe taha. …

    “ ʻOku hoko maʻu pē ʻa e siokitá ko e tefito ia e … ngaahi palopalemá. …

    ʻĪmisi
    Ko ha ongomeʻa ʻokú na faikaumeʻa

    © 1986 Derek Smith

    “ʻOku tokolahi e niʻihi kuo malí ne fuʻu fakapelepeleʻi mo ngaohi valeʻi pea nau fakakaukau ʻe tonu ʻa e meʻa kotoa pē he taimi kotoa pē, pea ko e moʻuí ia ke fiefia pē, pea ko e ngaahi holi fakakakanó ke fakafiemālieʻi ʻo ʻikai tokanga ia ki he tefitoʻi moʻoní. He toki meʻa fakamamahi moʻoni ko e nunuʻa ʻoku hoko ʻi he ngaahi fakakaukau pukupuku mo taʻefakapotopoto ko iá! …

    “… ʻOku ʻikai ko e fakaleleiʻiʻanga lelei taha ki he ngaahi nofomali lahi ʻa e veté. Ka ko e fakatomalá. ʻOku ʻikai maʻu ia he māvaé. Ka ʻoku maʻu ia he kiʻi meʻa faingofua ko e angatonú ʻa ia ʻokú ne tataki ai e tangatá ke ne tali hono ngaahi fatongiá pea feau hono ngaahi ngafá. ʻOku maʻu ia ʻi he Lao Koulá. …

    “Kuo pau ke ʻi ai e felotoi ke tukunoaʻi e fanga kiʻi fehālaaki īkí, ke fakamolemoleʻi, pea ke fakangaloʻi.

    “Kuo pau ke lava ʻo mapuleʻi ʻa e lea ʻoku fakatupu laveá. Ko e ʻitá ko ha meʻa kovi mo fakamamahi te ne fakaʻuha e feʻofoʻofaní pea liʻaki mo e ʻofá.

    “Kuo pau ke ʻi ai ʻa e fakamaʻumaʻú ke ne lava ʻo mapuleʻi ʻa e ngaohikoviá. …

    “Mahalo pē ʻe ʻi ai he taimí ni pea mo e kahaʻú ha ʻuhinga lelei ke fai ai ha vete. He ʻoku ʻikai ko au ke u talaatu ʻoku ʻikai totonu ke hoko ia. Ka te u pehē atu ʻikai toe heliaki ko e fuʻu lahi ko ʻeni ʻa e vete malí, ʻa ia ʻoku fakaʻau ke fakautuutu ʻene tupú he feituʻu kotoa pē, ʻoku ʻikai mei he ʻOtuá ia, ka ko e ngāue ia ʻa e fili ʻo e māʻoniʻoní mo e melinó pea mo e moʻoní” (ʻi he Conference Report, Apr. 1991, 94–98; pe Ensign, May 1991, 72–74).

3 Nīfai 12:48. “ ʻOku Ou Fakaʻamu Ke Mou Haohaoa”

  • ʻOku ʻikai malava ke maʻu e haohaoá ʻi he moʻuí ni. Neongo iá, naʻe fakamatala ʻa Palesiteni Sēmisi E. Fausi kuo pau ke tau fekumi ki he haohaoá he taimí ni koeʻuhí kae lava ke maʻu ia he moʻui ka hokó: “Ko e haohaoá ko ha taumuʻa taʻengata ia. Neongo he ʻikai ke tau haohaoa ʻi he moʻui fakamatelié, ka ko ha fekau ke tau fāifeinga ki ai, ʻa ia ʻe lava ke tau maʻu ʻo fou ʻi he Fakaleleí” (ʻi he Conference Report, Apr. 1999, 22; pe Liahona, Siulai 1999, 21).

  • Naʻe toe fakamatala foki ʻa Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo ki he fie maʻu ko ia ke feinga ki he haohaoá: “‘Ko ia ke haohaoa ʻa kimoutolu, he ʻoku haohaoa ʻa hoʻomou Tamai he langí. Mātiu 5:48 Ko ia ai, ko e taumuʻa ia ʻe malava pē ke aʻusia. He ʻikai ke hakeakiʻi kitautolu, he ʻikai ke tau aʻu ki he feituʻu ʻoku tau taumuʻa ki aí, kae ʻoua kuo tau haohaoa, pea ko e taimi lelei taha pē ʻeni he māmaní ke kamata ngāue ai ki he haohaoá. ʻOku ʻikai ke u faʻa makātakiʻi ʻa e niʻihi ʻoku nau faʻa pehē, ‘Sai pē ia, he ʻoku ʻikai ha taha ia ʻe haohaoa,’ ʻa ia ko hono fakaʻuhingaʻí ke pehē; ‘pea ko e hā ai hano ʻaonga ke fai ha feinga?’ ʻOku moʻoni ia ʻoku ʻikai ha taha ia ʻe haohaoa kakato, ka te tau ʻilo ha niʻihi ʻoku nau fakaofi atu kinautolu ki he haohaoá ʻi he niʻihi kehé” (Teachings of Spencer W. Kimball, 165).

3 Nīfai 13:1–8, 16–18. ʻOua Naʻa Fakahāhāholo Hoʻomou Ngaahi Ngāue Leleí

  • Ko e ngaahi veesi ko ʻeni ʻi he 3 Nīfai ʻoku nau akoʻi ʻa e fakaʻehiʻehi mei hono foaki fakahāhā ʻa e paʻangá ki he masivá pe lotu mo ʻaukai fakahāhā ke sio ki ai e niʻihi kehé. ʻOku fakalotolahiʻi kitautolu ʻe he ʻEikí ke fai ʻetau ngaahi ngāue leleí ʻi he liló. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ʻa e mahuʻinga ʻo e ngāue tokoni ʻoku fai fakapulipulí:

    “Ne u ʻalu atu ki he tesi talitaliʻanga kakai ʻo ha fuʻu falemahaki lahi ke ʻilo e fika ʻo e loki ne ʻi ai ha mahaki ne u ʻalu ke ʻaʻahi ki ai. Ko e falemahakí ni, hangē ko e meimei falemahaki kotoa he fonuá, naʻe fai ki ai ha fuʻu fakalelei lahi. ʻI mui he tesi naʻe nofo mai ai e tokotaha talitali kakaí naʻe ʻi ai ha maka fakamanatu ne hiki ai e ngaahi fakamālō ki he niʻihi ne nau fai e foaki ke lava ai e fakalelei ko ʻení. Ko e hingoa ʻo e taha kotoa pē naʻá ne foaki ha $100,000 naʻe matamatalelei hono tohiʻí, ʻo tongi ʻi ha fuʻu papa palasa ʻo tautau mei he maka fakamanatú ʻaki ha seini ngingila.

    “Ko e hingoa ʻo e kakai naʻa nau fai e foakí ko ha kakai ia naʻe ʻiloa. Ko e kau taki ʻo e ngaahi fuʻu pisinisi lalahi, mo e ngaahi fuʻu kautaha lalahi, kau palōfesa mei he malaʻe fakaako kehekehe—ne tohi kotoa ai honau hingoá. Ne hounga kiate au ʻenau foaki ʻofá mo e angaleleí. Ka naʻe tohoakiʻi ʻeku tokangá ki ha papa palasa naʻe makehe ia—he naʻe ʻikai tohi ai ha hingoa ia. Ko e meʻa pē naʻe tohi aí, ko e ngaahi foʻi lea ko ʻení: ‘ ʻIkai loto ke fakahā e hingoá.’ Ne u malimali pē mo fifili pe ko hai nai e tokotaha foaki ʻoku ʻikai loto ke fakahā hono hingoá. Ko hono moʻoní ʻokú ne maʻu ha fiefia ʻoku ʻikai ʻiloʻi ʻe ha taha. …

    “ ʻI he taʻu ʻe taha kuo ʻosí ʻi he faʻahitaʻu momokó [1981], ne fehālaaki e mavahe hake ʻa e fuʻu vakapuna lahi fakaonopooni mei he malaʻe vakapuná ʻo iku tō ai he Vaitafe momoko ko Potomekí. Naʻe hā sino moʻoni heni e ngaahi ngāue ʻo e loto toʻá mo e lavameʻá he ʻaho ko iá, ʻo fakamoʻoniʻi e ngāue fisifisimuʻa tahá ʻe ha taha ʻo e kau pailate ʻo ha helikopeta fakahaofi moʻui. Naʻe tukutukuhifo e maeá ki ha taha kumi moʻui ne faingataʻaʻia. Ka naʻe ʻikai ke ne puke ʻa e maeá ke hao ai, ka naʻe hanga ʻe he tangatá ia ʻo haʻi e maeá ki ha taha kehe, ʻa ia ne fusi hake ia ʻo hao. Naʻe toe tuku hifo e maeá, pea toe hoko pē ʻa e meʻa tatau ʻo fakahaofi ai ha taha kehe. Ne fakahaofi hake ha toko nima mei he fuʻu vai momokó. Pea ʻi he niʻihi naʻe fakahaofí ne ʻikai ke kau ai e toʻa taʻeʻiloa ia ko ʻení. Ne ʻikai ʻilo hono hingoá, ‘ka naʻe mahino mei heʻene maté ʻa hono ʻulungāanga fakaʻeiʻeikí’ (Stephen Spender, ‘I think continually of those—’ ʻi he Masterpieces of Religious Verse, ed. James Dalton Morrison [New York: Harper and Brothers Publishers], p. 291.) …

    “Fakatauange pē ʻe tataki kitautolu ʻe he moʻoni ʻo e [ngāue tokoní] ʻi heʻetau moʻuí. Fakatauange ke tau sio hake ki ʻolunga pea laka atu ki muʻa ʻi he ngāue ʻa hotau ʻOtuá mo hotau kāingá. Pea ʻofa ke tau manatuʻi ʻa Kāleli, koeʻuhí ke tau fanongo ki he vanavanaiki mai ʻo e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí: ‘ ʻOua naʻa mou fai hoʻomou foakí ʻi he ʻao ʻo e kakaí, koeʻuhí ke nau mamata ki ai’ (Mātiu 6:1). ‘ ʻOua naʻa ʻilo ʻe ho nima toʻohemá ʻa ia ʻoku fai ʻe ho nima toʻomataʻú’ (Mātiu 6:3). Pea ʻi heʻetau ngaahi ngāue leleí: ‘Vakai ke ʻoua naʻá ke tala ia ki ha tokotaha’ (Mātiu 8:4). ʻE fiefia ange hotau lotó, ngingila ange ʻetau moʻuí, pea koloaʻia ange hotau laumālié.

    “Ko e ngaahi ngāue tokoni mo ʻofa ko ia ʻoku fai fakapulipulí mahalo pē he ʻikai ʻilo ki ai ha taha ia—ka ko e meʻaʻofá mo e tokotaha naʻá ne fai e foakí ʻoku ʻikai puli pe unga ia ki he ʻOtuá” (ʻi he Conference Report, Apr. 1983, 73–74, 76; pe Ensign, May 1983, 55–57).

3 Nīfai 13:7. “ ʻOua Naʻa Mou Toutou Lea ʻaki ʻa e Ngaahi Meʻa Tatau Taʻeʻaonga Maʻu pē”

  • ʻOku ʻuhinga ʻa e taʻeʻaongá ko e “taʻeʻuhinga; taʻetaau; ʻikai hano kakano, ʻuhinga pe mahuʻinga” (Noah Webster’s First Edition of an American Dictionary of the English Language, 1828 [1967]). ʻOku taʻeʻaonga ʻetau lotú ʻi he taimi ʻoku tau fai ia ʻo hangē pē ha meʻa angamahení, ʻikai ha fakakaukau pe ha ongo.

    “Naʻe fakatokanga ʻa e palōfita ko Molomoná ka ʻi ai ha taha ‘ ʻe lotu kae ʻikai ʻi he loto moʻoni … pea ʻoku taʻeʻaonga ia kiate ia, he ʻoku ʻikai tali ha taha pehē ʻe he ʻOtuá’ (Molonai 7:9). Koeʻuhí ke ʻai hoʻo ngaahi lotú ke ʻuhinga mālie, kuo pau ke ke lotu fakamātoato pea ‘ ʻaki ʻa e ivi kotoa ho lotó’ (Molonai 7:48). … Fakakaukauʻi fakamātoato ʻa e anga ho lotó pea mo e ngaahi lea ʻokú ke fakaʻaongaʻí” (Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí: Ko ha Huluhulu ki he Ongoongoleleí [2004], 107).

  • Naʻe fakatokanga mai ʻa ʻEletā Siosefa B. Uefilini ʻo kau ki hono toutou lea ʻaki e meʻa tatau ʻi he lotú: “ ʻOku taʻeʻuhinga pē ʻetau lotú ʻi he taimi ʻoku tau toutou fai ai pē ʻa e lea tatau ʻi he taimi lahi pea hangē pē ia ha meʻa ʻoku lau maʻulotó kae ʻikai ko ha fetuʻutaki. Ko e meʻa ʻeni ʻoku lau ʻe he Fakamoʻuí ko e ‘launoá’ (vakai, Mātiu 6:7)” (“Improving Our Prayers,” Liahona, ʻAokosi 2004, 16; vakai foki, ʻAlamā 34:27–28).

3 Nīfai 13:9–13. Ko e Lotu ʻa e ʻEikí

  • Te tau lava ke fakaʻaongaʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni he lotu ʻa e ʻEikí ko ha sīpinga ia ʻo ʻetau ngāue tokoni he puleʻangá. Naʻe akoʻi mai ʻe Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí:

    “ ʻOku kamata ʻa e lotú ʻi he ʻapasia ki heʻetau Tamai Hēvaní. ʻOku hoko leva ʻa e folofola ʻa e ʻEikí ʻo kau ki he puleʻangá pea mo ʻene hoko maí. Ko e tamaioʻeiki ko ia ʻokú ne maʻu ha fakamoʻoni ko e Siasi moʻoni ʻeni ʻo Sīsū Kalaisí ʻokú ne maʻu ha fiefia ʻi heʻene fakalakalaká peá ne holi ke fai hono tūkuingatá ke langa hake ia.

    ʻĪmisi
    Ko e lotu ʻa e Fakamoʻuí

    Paul Mann, © 1999 IRI

    “Naʻe hanga ʻe he Fakamoʻuí tonu ʻo fakatātaaʻi mai ʻa e tuʻunga ko ia ʻoku fokotuʻu mai ʻe he ngaahi fakalea hoko mai ʻo e lotú: ‘Ke fai ho finangaló, ʻi māmani ʻo hangē ʻi he langí’ (Luke 11:2). Ko e lotu ia ʻa e ʻEikí lolotonga ʻa ʻEne faingataʻaʻia lahi ʻi hono fai ʻo e Fakaleleí maʻá e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá pea mo e māmaní kotoa (vakai, Mātiu 26:42). ʻOku lotu ʻa e tamaioʻeiki tui faivelengá ke fai ʻa e ngāue iiki tahá ʻo fakatatau ki he finangalo ʻo e ʻOtuá ki hono fakahokó. ʻOku ʻi ai ha fuʻu faikehekehe lahi ʻi heʻete ngāue pea lotua ʻa ʻEne ikuná ʻo lahi ange ia ʻi heʻetau ikuná.

    “Pea naʻe toki fakaʻaliʻali mai leva ʻe he Fakamoʻuí kiate kitautolu ʻa e tuʻunga ʻo e haohaoa fakafoʻituituí: ‘Pea ke fakamolemole kiate kimautolu ʻemau angahalá; he ʻoku mau fakamolemole foki ʻa kinautolu kotoa pē ʻoku angahala mai kiate kimautolú. Pea ʻoua naʻa tuku kimautolu ki he ʻahiʻahí; kae fakamoʻui ʻa kimautolu mei he koví’ (Luke 11:4). ʻOku tupu mei he Fakamoʻuí ʻa e fakamālohia ko ia ʻoku tau fai kiate kinautolu ʻoku tau tokangaʻí. Kuo pau ke tau faʻa fakamolemole fakataha mo kinautolu ka Ne fakamolemoleʻi ʻa kitautolu (vakai, Mātiu 6:14). Te tau toki lava pē ke ʻamanaki fakataha mo kinautolu te tau maʻa ʻo ká Ne ka maluʻi ʻa kitautolu pea ʻi he liliu ʻa hotau lotó tuʻunga ʻi Heʻene Fakaleleí. ʻOku tau fie maʻu ʻa e liliu ko iá koeʻuhí ka tau lava ʻo feohi maʻu pē mo e Laumālie Māʻoniʻoní. …

    “Te mou lava ʻo maʻu ha loto falala ki he ngāue ʻa e ʻEikí. ʻE tokoniʻi kimoutolu ʻe he Fakamoʻuí ke mou fai ʻa e meʻa kuó Ne ui ʻa kimoutolu ke mou faí, [ko e ngāue fakataimi pē ʻi he Siasí pe ko e hoko ko ha mātuʻa ʻo taʻengata]. Te mou lava ʻo lotua ke maʻu ha tokoni mo ha tupulaki feʻunga ke mou lava o fai ʻa e ngāué pea ʻiloʻi ʻe fai mai ʻa e tokoni ko iá” (ʻi he Conference Report, Apr. 2000, 83; pe Liahona, Siulai 2000, 81).

3 Nīfai 13:19–24. “ ʻOua ʻe Tokonaki Maʻamoutolu ʻa e Koloa ʻi Māmaní”

  • Naʻe fakamatala ʻa Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni ki he natula fakataimi ʻo e ngaahi koloa ʻo e māmaní:

    “ʻOku faʻa lahi e tuku ʻetau tokangá ʻi he ngaahi meʻa taʻemahuʻinga mo ʻauhá. Ko e ngaahi koloa ʻo e māmaní ko e ʻai pē ke tokoni kiate kitautolu, ʻi heʻetau ʻi hení, ko ha feituʻu ke tau nofo ai lolotonga ʻetau ʻi he māmaní. ʻOku ʻatautolu leva ke tau fakahokohoko e mahuʻinga ʻo e koulá, silivá, falé, koloá, kelekelé, fanga pulú, mo e ngaahi koloa kehé ʻi honau tūkunga totonú.

    “ ʻIo, ko ha feituʻu nofo fakataimi pē ʻeni. ʻOku tau ʻi hení ke ako e ʻuluaki lēsoni ki he hakeakiʻí—talangofua ki he palani ʻa e ʻEikí he ongoongoleleí” (ʻi he Conference Report, Apr. 1971, 17; pe Ensign, June 1971, 33).

  • Naʻe ʻomi ʻe ʻEletā Taleni H. ʻOakesi ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ha fakakaukau fekauʻaki mo e ngaahi koloa te tau lava ke tānaki maʻatautolú: “Naʻe akoʻi mai ʻe he Fakamoʻuí ʻoku ʻikai totonu ke tau tānaki e ngaahi koloa ʻo e māmaní ka ʻoku totonu ke tau tānaki e ngaahi koloa ʻo e langí (vakai, Mātiu 6:19–21). Koeʻuhí ko e taumuʻa tefito ʻo e palani lahi ʻo e fiefiá, ʻoku ou tui ai ko e koloa mahuʻinga taha ʻi he māmaní pea mo e langí ʻa ʻetau fānaú mo hotau hakó” (ʻi he Conference Report, Oct. 1993, 100; pe Ensign, Nov. 1993, 75).

3 Nīfai 13:34. “ ʻOua Naʻa Mou Tokanga ki he ʻApongipongí”

  • ʻOku fakamahino mai ʻe he Tohi ʻa Molomoná ʻa e ʻuhinga ʻo e Mātiu 6:25–32 ʻaki hono talamai naʻe folofola ʻa Sīsū ki he kau akonga Nīfai ʻe toko hongofulu mā uá ʻi he konga ko ʻeni ʻo e malangá (vakai, 3 Nīfai 13:25–34). Hili hono foaki atu ʻe Sīsū ʻa e fatongia ko ʻení kiate kinautolú, naʻá Ne tafoki leva ʻo toe folofola ki he kakaí (vakai, 3 Nīfai 14:1). ʻOku mahuʻinga ʻaupito ke fakatokangaʻi naʻe toutou fefokifokiʻaki pē ʻa Sīsū ki he ongo kakai fanongo malanga ko ʻení he lolotonga ʻEne malangá.

3 Nīfai 14:1–2. Fakamāú

  • Naʻe fakamahinoʻi ʻe ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻa e ʻuhinga ʻo e veesi 1–2 ʻi he 3 Nīfai 14 ʻaki hono fakamatalaʻi e kehekehe ʻi he fakamaau māʻoniʻoní mo e fakamaau taʻemāʻoniʻoní. Pea naʻá ne fakahā mai leva ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni māʻoniʻoni ko iá:

    “ʻOku ou ofo ʻi he ngaahi folofola ʻoku fekauʻi ai kitautolu ke ʻoua naʻa tau fakamāú pea ʻi ai e ngaahi folofola kehe ʻoku fakahinohinoʻi ai kitautolu ʻoku totonu ke tau fakamaau pea talamai ai mo e founga ki hono fakahoko iá. Ka ʻi heʻeku ako e ngaahi folofolá ni ʻokú ne fakapapauʻi mai kiate au ko e ngaahi fakahinohino ko ʻeni ʻoku ngali tō kehekehé ʻoku hokohoko ʻi he taimi ʻoku tau vakaiʻi ai kinautolu mei he tafaʻaki ʻo ʻitānití. Ko e kií ke mahino ʻoku ʻi ai e ongo faʻahinga fakamaau ʻe ua: ko e fakamaau aofangatukú, ʻa ia ʻoku tapui ke tau fakahokó, pea mo e fakamaau ʻoku ʻi ai ha taukapó, ʻa ia ʻoku fekauʻi mai ke faí, kae ngāue ʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e māʻoniʻoní. …

    ʻUluakí, kuo pau ke ʻi ai ha taukapo, ko hono fakaʻuhingaʻi ia ʻo e fakamaau māʻoniʻoní. …

    Uá, ko e fakamaau māʻoniʻoní ke tataki ia ʻe he Laumālie ʻo e ʻEikí, ʻikai ʻi he ʻita, sauni, meheka, pe tokanga pē kiate kita. …

    Tolú, ke māʻoniʻoní, kuo pau ko ha fakamaau ʻoku fai ai ha taukapo pea ke ʻi he fakangatangata pē ʻo e tuʻunga fakatauhi ʻoku tau maʻú. …

    Faá, ʻoku totonu, kapau ʻe malava, ke fakaʻehiʻehi mei he fakamāú kae ʻoua ke tau maʻu ha ʻilo feʻunga ki he ngaahi moʻoní” (“‘Judge Not’ and Judging,” Ensign, Aug. 1999, 7, 9–10).

3 Nīfai 14:7–8. Kole ʻi he Lotu

  • Naʻe fakamoʻoni ʻa Palesiteni Sēmisi E. Fausi ki he meʻafoaki mo e faingamālie ʻoku tau lava ke maʻu ʻi he lotu ki heʻetau Tamai Hēvaní: “ ʻOku hoko ʻetau fetuʻutaki ki hotau Tupuʻangá ʻo fou ʻi hotau Fakamoʻuí ko e taha ia ʻo e ngaahi faingamālie mo e ngaahi tāpuaki mahuʻinga taha ʻi heʻetau moʻuí. … ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha mafai fakamāmani te ne lava ʻo taʻofi kitautolu mei haʻatau fetuʻutaki hangatonu ki hotau Tupuʻangá. ʻE ʻikai lava ke ʻi ai ha fehālaaki fakamakēniki pe fakaʻilekitulōnika ʻi he taimi ʻoku tau lotu aí. ʻOku ʻikai ke ʻi ai hano fakangatangata ki hono tuʻo lahi pe ko hano lōloa ʻo haʻatau lotu ʻi he ʻaho takitaha. ʻOku ʻikai ke ʻi ai hano fakangatangata ʻo e ngaahi fie maʻu ke tau kole ʻi heʻetau lotu takitaha. ʻOku ʻikai fie maʻu ke tau fou atu ʻi ha kau sekelitali pe fokotuʻu [ha taimi] ke tau aʻu ki he taloni ʻo e ʻaloʻofá. ʻOku ʻatā ke tau aʻu kiate Ia ʻi ha faʻahinga taimi pe feituʻu pē” (ʻi he Conference Report, Apr. 2002, 67; pe Liahona, Siulai 2002, 62).

3 Nīfai 14:12. Ko e Lao Koulá

  • Naʻe lau mai ʻe ʻEletā Lāsolo M. Nalesoni ʻa e Lao Koulá pea fai mai e ngaahi fakamatalá ni:

    “Naʻe akoʻi ʻe [Sīsū] ʻa e Lao Koulá, ʻo pehē, ‘Ko e meʻa kotoa ʻoku mou loto ke fai ʻe he kakaí kiate kimoutolú, ke mou fai ia kiate kinautolu’ [Mātiu 7:12]. ʻOku maʻu ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he meimei tui fakalotu kotoa pē. Naʻe toe akoʻi ia ʻe ha niʻihi kehe hangē ko Konifiusiasi (Confucius) mo ʻElisitoutolo (Aristotle). Neongo iá, naʻe ʻikai kamata ʻa e ongoongoleleí ia ʻi hono ʻaloʻi ʻo e Tamá ʻi Pētelihemá. ʻOku taʻengata ia. Naʻe fakahā ia he kamataʻangá kia ʻĀtama mo ʻIvi. ʻOku ʻi ai mo ha ngaahi konga ʻo e ongoongoleleí kuo fakatolonga mai ʻi ha ngaahi anga fakafonua kehekehe. Pea naʻa mo e ngaahi tui fakahītení kuo fakaleleiʻi ʻaki ha ngaahi konga ʻo e moʻoní mei he ngaahi kuonga ki muʻá.

    “Ko e fē pē ha feʻituʻu pe ha faʻahinga founga ʻoku fakahaaʻi ai, ʻoku kei fālute pē ʻe he Lao Koulá ʻa e lao fakaeʻulungāanga ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá. ʻOkú ne taʻofi ha kaunoa ʻa ha taha ʻi ha totonu ʻa ha taha kehe. Pea ʻoku tonu tatau pē ia ki ha ngaahi puleʻanga, ngaahi kautaha pea mo e fakafoʻituituí. ʻI he manavaʻofá mo e faʻa kātakí, ʻokú ne fetongi ai ʻa e loto sauni ʻo e ‘mata ki he mata, mo e nifo ki he nifó’ [Mātiu 5:38]. Kapau te tau kei nofo ai pē he hala motuʻa mo taʻefakalakalaka ko iá, he ʻikai ke toe ʻi ai hatau mata pe toe hatau nifo” (ʻi he Conference Report, Oct. 2002, 41–42; pe Liahona, Nōvema 2002, 39).

3 Nīfai 14:15. “Tokanga Telia ʻa e Kau Palōfita Loí”

  • Naʻe fakatokanga mai ʻa ʻEletā M. Lāsolo Pālati ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo kau kiate kinautolu ʻoku nau akoʻi pe pulusi e tokāteline halá: “Ko ia, tau tokanga muʻa telia ʻa e kau palōfita mo e kau faiako loí, ʻa ia ko e kau tangata mo e kau fafine, naʻa nau fili pē ʻe kinautolu ʻa kinautolu ke nau fakahā ʻa e ngaahi tokāteline ʻa e Siasí pea ʻoku nau feinga ke fakamafola ʻa e ongoongolelei halá mo takiakiʻi mai ha kau muimui ʻi heʻenau poupouʻi ha ngaahi ako, ngaahi tohi, mo e ngaahi makasini ʻa ia ʻoku hanga ʻe hono ngaahi fakamatalá ʻo fakafepakiʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi tokāteline ʻo e Siasí. Tokanga telia ʻa kinautolu ʻoku nau lea mo pulusi ʻo fakafepakiʻi ʻa e kau palōfita moʻoni ʻa e ʻOtuá pea ʻoku nau malanga taʻetuku ki he kakai kehé ʻo ʻikai tokanga ki he lelei taʻengata ʻa kinautolu ʻoku nau fakataueleʻí.. … ʻOku nau ‘fokotuʻu ʻa kinautolu ko ha maama ki māmani, koeʻuhi ke nau maʻu ha totongi mo e fakamālō ʻa e māmaní; ka ʻoku ʻikai te nau feinga ki he lelei ʻo Saioné’ (2 Nīfai 26:29)” (ʻi he Conference Report, Oct. 1999, 78; pe Liahona, Sānuali 2000, 74).

Ngaahi Meʻa ke Fakakaukauʻí

  • Ko e hā e faikehekehe ʻi hano fai ha ngāue lelei ʻi he loto leleí mo hano fai ha ngāue tatau kae ʻikai loto ki ai?

  • Vakaiʻi fakalelei hoʻo ngaahi taumuʻá ke fakapapauʻi pe ʻokú ke fai ha fekumi pe ʻikai ʻo “fuofua kumi ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá” (3 Nīfai 13:33).

Ngāue ke Faí

  • ʻI hoʻo fakalea pē ʻaʻau hiki e lahi taha te ke malava ʻo kei manatuʻi mei he Ngaahi Monūʻiá. Pea toki vakai leva ki he 3 Nīfai 12:3–12 ke sio pe naʻe fēfē hoʻo talí.

  • Ko e hā ha meʻa ʻe fie maʻu ke ke fai ke toe lahi ange ai haʻo fakafisingaʻi e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi holi taʻemāʻoniʻoní? Hiki ha palani ki he founga ʻe lavaʻi ʻaki iá.