‘Inisititiuti
Vahe 29: ʻAlamā 30–31


Vahe 29

ʻAlamā 30–31

Talateú

ʻOku fakahaaʻi ʻe he vahe 30–31 ʻo ʻAlamaá e kakai mo e ngaahi fakakaukau naʻa nau fakafepakiʻi ʻa Sīsū Kalaisí. Ne lea ʻa Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni (1899–1994) ʻo pehē:

“ ʻOku ʻomi ʻe he Tohi ʻa Molomoná e tangatá kia Kalaisi ʻi he tefitoʻi meʻa ko ʻeni ʻe ua. ʻUluakí, ʻokú ne tala mai ʻi ha founga mahinongofua ʻa Kalaisi mo ʻEne ongoongoleleí. …

“Uá, ʻoku fakahaaʻi mai ʻe he Tohi ʻa Molomoná ʻa e ngaahi fili ʻo Kalaisí. ʻOkú ne veuveuki ʻa e ngaahi tokāteline halá pea fakangata ʻa e ngaahi fakakikihí. (Vakai, 2 Nīfai 3:12.) ʻOkú ne fakamālohia ʻa e kau muimui fakatōkilalo ʻo Kalaisí mei he fokotuʻutuʻu koví, founga ngāué, mo e ngaahi tokāteline ʻa e tēvoló ʻi hotau kuongá. ʻOku faitatau ʻa e hē mei he moʻoní ʻi he Tohi ʻa Molomoná mo ia ʻi he ʻaho ní. Naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he ʻOtuá ʻa ʻEne tomuʻa ʻafioʻi taʻefakangatangata e Tohi ʻa Molomoná ʻi ha founga ke tau sio ai ki he fehālaakí pea ʻilo e founga ʻo hono fakafepakiʻi e ngaahi akoʻi halá, fakapolitikale, fakalotu, mo e ngaahi fakakaukau fakapoto ʻi hotau taimí” (ʻi he Conference Report, Apr. 1975, 94–95; pe Ensign, May 1975, 64).

ʻI hoʻo ako ki he founga ne feinga ai ʻa Kolihola ke fakaʻauha ʻa e tui ʻa e kau Nīfaí, te ke fakatokangaʻi lelei ange e ngaahi fakafekiki ʻoku fakatupu ʻauha ʻi hotau kuonga. ʻI hoʻo ako e tali ʻa ʻAlamā kia Koliholá, te ke mateuteu lelei ange ai ke ke maluʻi koe mo e niʻihi kehé meiate kinautolu te nau fakaʻauha hoʻo tuí.

Fakamatalá

ʻAlamā 30. Ko Ha Kau Kolihola ʻi Onopooni

  • Naʻe fakamatala ʻa ʻEletā Sēlati N. Lani, ko ha Fitungofulu mālōlō, ʻoku tokolahi ha ngaahi faitatau ʻo Kolihola ʻi onopooni:

    “ ʻOku fakafonu ʻa māmaní he ʻahó ni ʻi ha ngaahi ʻilo faitatau mo ē naʻe akoʻi ʻe Koliholá. ʻOku tau lau ia he ngaahi tohí, mamata ai he kau helo ʻo e faivá mo e televīsoné, pea fanongo ki hono akoʻi ʻi he loki akó pea ʻi he ngaahi siasí he taimi ʻe niʻihi. …

    “… ʻOku tau sio ki he fakamoʻoni mahinongofua ʻo e ueʻi fakalaumālie ko ia ʻa Molomona ki hono ʻomai e fakamatala kakato kia Kolihola mo ʻene ngaahi akonakí. Ko ha ngaahi tokāteline motuʻa e ngaahi ako ʻa Koliholá, ka ʻi he taimi tatau ʻoku ʻi ai ha ngaahi fakakaukau ʻoku fakaonopooni ʻo hangē ko e ngaahi mīsini paaki vavé mo e ngaahi tisi satelaite ʻo e kuonga ní” (“Countering Korihor’s Philosophy,” Ensign, July 1992, 20).

ʻAlamā 30:6. Ngaahi Fili ʻo Kalaisí

  • ʻOku pehē ʻi he Tikisinale ʻo e Tohi Tapú (Bible Dictionary) ko e taʻe tui kia Kalaisí ko ha “taha pe ha meʻa ʻokú ne takihalaʻi e ongoongolelei moʻoní pe palani ʻo e fakamoʻuí pea fakafetau fakahāhā kia Kalaisi pe ʻi ha founga fakapulipuli. Ko e fili lahi tahá ko Lusifā, ka ʻoku lahi hano ngaahi tokoni ʻo tatau pē ʻi he laumālié mo e kakanó” (“Anti-Christ,” 609).

    Ne toe ako ʻaki ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī (1915–85) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá: “Ko ia ko e fili ʻo Kalaisí ʻokú ne fakafepaki kia Kalaisi; ʻoku hoko ia ko e fakafepaki ki he moʻoni ʻo e ongoongoleleí, Siasi moʻoní, pea mo e palani totonu ʻo e fakamoʻuí. (1 Sione 2:19; 4:4–6.) ʻOkú ne foaki ʻa e fakamoʻuí ʻi ha ngaahi founga kehe mei he founga ko ia ne fakahoko ʻe Kalaisí. Ko Seialemi (Sēkope 7:1–23), Nēhoa (ʻAlamā 1:2–16), mo Kolihola (ʻAlamā 30:6–60) ko ha ngaahi fili kinautolu ʻo Kalaisi ne nau fakamafola ha ngaahi malanga loi ʻi he kau Nīfaí” (Mormon Doctrine, 2nd ed. [1966], 39–40).

ʻAlamā 30:7, 11. “Naʻe ʻIkai foki ke ʻi ai ha Lao ʻa ia ʻoku taʻofi ai ʻa e Tui ʻa ha Tangata”

  • Kapau naʻe “ ʻikai ha lao ke fakatangaʻi ʻaki ha tui ʻa ha tangata,” ʻe fehuʻia ʻe ha niʻihi e ʻuhinga ne fakahū pōpula ai ʻa Koliholá. Ne faʻu ʻe he Tuʻi ko Mōsaiá ha fanongonongo ʻo talaki ʻoku fepaki mo e lao ʻa e kau Nīfaí ke “fakatangaʻi ʻe ha tangata taʻetui ha tokotaha ʻo e faʻahinga naʻe kau ki he siasi ʻo e ʻOtuá” (Mōsaia 27:2).

    ‘Oku hā mahino mai, neongo ne tauʻatāina ʻa Kolihola ki heʻene tuí, ka ʻi heʻene feinga ke fakaʻauha ʻa e Siasí, naʻá ne maumauʻi e fanongonongo ʻa e Tuʻi ko Mōsaiá. ʻOku fakaofo hono fakatokangaʻi e tokolahi ʻo kinautolu ne nofo ʻi Seilahemalá ne muimui ʻi he ngaahi akonaki ʻa Koliholá, ʻa e kakai ʻo ʻĀmoní, ʻa ia ko e konga lahi ʻo ʻenau moʻuí ne nau muimui he tui ʻa Koliholá ʻo “fekau ke ʻave ia mei he fonuá” (ʻAlamā 30:21; vakai foki, veesi 18–20). Naʻe mahino kiate kinautolu ʻa e fakatuʻutāmaki ʻo e ngaahi akonaki ʻa Koliholá.

ʻAlamā 30:12–18. Ngaahi Faʻufaʻu ʻa Koliholá

  • ʻĪmisi
    Kolihola

    Scott Snow, © 1982 IRI

    Naʻe fakamatala ha taha ʻoku ʻilo lahi ki he ongoongoleleí ʻo kau ki he vāofi ʻa e fakakaukau ʻa Koliholá mo e ngaahi fakakaukau ʻo onopōní: “Ne vilitaki ʻa Kolihola ke ʻi ai maʻu pē ha ʻuhinga lelei mo fakasaienisi ki he ngaahi palopalema kotoa pē, ka ʻi ai ha meʻa kehe, ‘ko e fua [ia] ʻo ha fakakaukau vale’ (ʻAlamā 30:13–16); naʻá ne fakafepakiʻi ʻa e pule fakaaoao ʻo ha ngaahi tui fakatēvolo mo e tukufakaholo fakakuongamuʻa, ʻa ia naʻá ne taki ʻa e kakaí ke tui ki ha ngaahi ‘meʻa ʻoku ʻikai moʻoni’ (ʻAlamā 30:16), ʻo ui ki ha fakatauʻatāina mei he ‘talatukufakaholo fakasesele ʻa ʻenau ngaahi tamaí’ (ʻAlamā 30:31). Naʻa ne ui ke ʻi ai ha tuʻunga moʻui angamaʻa foʻou ʻi hono siʻaki atu e ngaahi meʻa motuʻa ne nau tui ki aí (ʻAlamā 30:17–18, 25). Naʻá ne ui ke fai ha fakatauʻatāinaʻi mei he kavenga fakalotú (ʻAlamā 30:27), pea ke tauʻatāina e taha kotoa ke ‘fakaʻaongaʻi ʻa ia ʻoku ʻanautolú’ (ʻAlamā 30:28). Naʻá ne malangaʻi mālohi ha faʻahinga tui: ‘ʻO ka mate ʻa e tangatá, ko hono ngataʻangá pē ia’ (ʻAlamā 30:18), pea ko hono nunuʻá, naʻe mātuʻaki siokita: ‘ʻOku tuʻu ʻa e tangatá ʻi he moʻuí ni ʻo fakatatau ki he anga ʻo ʻene ngāue ʻaʻaná’ (ʻAlamā 30:17). Naʻe muimui mai heni e fakakaukau ke takitaha fai pē ʻa ia ʻokú te loto ki aí: ‘Ko ia ʻoku tuʻumālie ʻa e tangata takitaha ʻo fakatatau ki hono ʻatamaí, pea … ʻoku ikuna ʻa e tangata takitaha ʻo fakatatau ki hono iví,’ pe ʻoku tonu pe hala ʻe maʻu pē ia mei he lao ʻo e lavameʻá pe taʻelavameʻá: ‘Pea ʻilonga ha meʻa ʻoku fai ʻe ha tangata ʻoku ʻikai ko e hia ia’ (ʻAlamā 30:17). Ko ha ongoongolelei ʻeni ki ha niʻihi tokolahi, ʻa e toʻo ko ia ʻo e ngaahi fakangatangata fakaeangamaʻa mo fakaeongo mo hono ngāue ʻaki ʻo e tōʻonga moʻui fakaetangata ʻa e pule pē ʻa e mālohí, ‘ʻo fakatupu ʻa ʻenau hiki hake honau ʻulú ke māʻolunga ʻi heʻenau fai angahalá, ʻio, ʻo takiakiʻi atu ʻa e kakai tokolahi … ke nau fai ʻa e ngaahi feʻauakí’ (ʻAlamā 30:18). Ne fakatupulaki ʻa hono taukaveʻi mo taʻetali ʻo ha fakafepaki, ʻa ia naʻá ne ui ʻi he anga ʻo ʻene fakaukaú ko e ‘fakasesele’ (ʻAlamā 30:13–14), ‘fakasesele’ (ʻAlamā 30:31), ko e fua ia ʻo e fakakaukau vale mo mamio (ʻAlamā 30:16). Kia ʻAlamā ko e kakai tauʻatāiná ʻa kinautolu ʻoku fakakaukau mo lea ʻo hangē ko iá (ʻAlamā 30:7–12), ka kia Koliholá ko e kakai tauʻatāina ʻa kinautolu kotoa ʻoku fakakaukau hangē pe ko (ʻAlamā 30:24)” (Hugh W. Nibley, Since Cumorah, 2nd ed. [1988], 379–80).

ʻAlamā 30:15–16. Akonaki Loi ʻa Koliholá

  • Naʻe akoʻi ʻe Kolihola ʻoku “ʻikai ke ke lava ke ʻilo e ngaahi meʻa ko ia ʻoku ʻikai ke ke lava ʻo sio ki aí” ko ha founga ʻoku pehē ko e fakakaukau mo e ʻilo kotoa ʻoku maʻu ia pea lava ke siviʻi ʻi hano aʻusia pea toki lava pē ʻo ʻilo e ngaahi meʻa ko iá ʻaki ʻetau ngaahi ongó: vakaí, nanamú, alá, fanongó, pe ifó. Koeʻuhí ʻoku kau ʻi he ngaahi aʻusia fakalaumālié ʻa e fakahā mei he ʻOtuá, ʻoku tātātaha pē ke fakafou mai ia he vakaí, nanamú, alá, fanongó pe ifó ʻa ia ʻoku ʻikai mahuʻinga ia kiate kinautolu ʻoku tui ki he founga ʻa Koliholá.

    Naʻe fakamatala ʻa Palesiteni Poiti K. Peeka, Palesiteni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ki ha meʻa naʻá ne aʻusia ʻokú ne fakatātaaʻi mai ko e ngaahi meʻa fakalaumālié ʻoku ʻikai angamaheni ʻaki ke fakakau ai e ngaahi ongo ʻe nima ʻo e sinó:

    “Te u tala atu ha meʻa ne u aʻusia kimuʻa peá u hoko ko ha Taki Māʻolungá ʻa ia naʻe fuʻu tokoni lahi kiate au. Naʻá ku tangutu ʻi ha vakapuna hoko atu ki ha taha naʻe ʻikai ke tui ʻOtua ʻa ia naʻá ne fakahoko mai ʻa ʻene taʻetui ki he ʻOtuá peá u vahevahe leva ʻa ʻeku fakamoʻoní. Naʻá ku pehē ange ‘ʻOkú ke hala, ʻoku ʻi ai ha ʻOtua. ʻOku ou ʻilo ʻokú Ne moʻui!

    “Naʻá ne fakafepakiʻi mai, ‘ʻOku ʻikai ke ke ʻilo. ʻOku ʻikai ʻilo ia ʻe ha taha! ʻE ʻikai pē te ke lava ʻo ʻilo ia!’ ʻI he taimi naʻe ʻikai ke u tukulolo aí, naʻe ʻeke mai ʻe he tokotaha taʻetui ʻOtua ko ʻení ʻa ia ko ha loea ʻa e fehuʻi mahalo ko e fehuʻi taupotu taha ʻo kau ki he fakamoʻoní. Naʻe ʻikai fiemālie ʻene talí, Naʻá ne pehē mai ʻi ha founga angakovi, ‘Ta ʻoku sai, ʻokú ke pehē ʻokú ke ʻilo. Tala mai pe ʻoku anga fēfē hoʻo ʻiló.’

    “ʻI heʻeku feinga ke talí, neongo naʻe ʻosi maʻu haku fakaʻilonga ako, naʻe ʻikai ke u lava ke talanoa lelei.

    “ ʻI hoʻomou kei talavoú, ʻoku mā ʻa kimoutolu kau faifekau kei talavoú ʻi hoʻomou fetaulaki mo kinautolu ʻoku fehuʻia mo e taʻetuí ʻoku nau fakakikihí he ʻoku ʻikai ke ke maau mo e tali ki he meʻa kotoa pē. Kimuʻa ʻi ha faʻahinga fakakikihi pehē, ne tafoki ha niʻihi kuo nau mā. (Manatuʻi ʻa e vaʻa ukameá, fale lahi ʻataʻataá, pea mo e manukiá? Vakai, 1 Nīfai 8:28.)

    “ ʻI heʻeku ngāue ʻaki ʻa e ngaahi foʻi lea ko e Laumālié mo e fakamoʻoní, naʻe tali mai ʻe he taha taʻetui ʻOtuá, ‘ʻOku ʻikai ke u ʻilo ʻe au e meʻa ʻokú ke ʻuhinga ki aí.’ Ko e ngaahi foʻi lea ko e lotú, faʻa ʻiló, mo e tuí, naʻe ʻikai pē ʻuhinga mālie ia ki ai. Naʻá ne pehē ‘Sio ki ai, ʻoku ʻikai te ke ʻilo. Kapau naʻá ke ʻilo, te ke lava leva ʻo talamai kiate au pe naʻe anga fēfē hoʻo ʻiló.

    “Naʻá ku ongoʻi, mahalo naʻe ʻikai fakapotopoto ʻa ʻeku vahevahe kiate ia ʻa ʻeku fakamoʻoní pea naʻe ʻikai ke u ʻilo pe ko e hā ʻe faí. Naʻá ku toki aʻusia leva ha meʻa! Naʻe haʻu ha fakakaukau kiate au. Peá u lea ʻaki heni ha lea ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá: ‘ʻE tokoni ʻa hono fakatokangaʻi ko ia ʻe ha taha ʻa e ʻuluaki ueʻi ʻo e laumālie ʻo e fakahaá; hangē ko ʻení, ʻi he taimi ʻokú ke ongoʻi ai ha poto makehe ʻoku haʻu kiate koé, te ne ala ʻoatu fakafokifā pē ha ngaahi foʻi fakakaukau … pea ʻi hoʻo ako ki he Laumālie ʻo e ʻOtuá pea mahinó, te ke lava ʻo tupulaki ke maʻu ha fakahā, kae ʻoua kuó ke haohaoa ʻia Kalaisi Sīsū.’ (Teachings of the Prophet Joseph Smith, comp. Joseph Fielding Smith, Salt Lake City: Deseret Book Co., 1977, p. 151.)

    “Naʻe ʻi ai ha fakakaukau pehē ne haʻu kiate au peá u pehē ange ki he tangata taʻetuí, ‘Tuku muʻa ke u fehuʻi atu pe ʻokú ke ʻilo pe ʻoku ifo fēfē ʻa e māsimá.’

    “Naʻá ne tali mai, ‘ʻIo ʻoku ou ʻilo’.

    “‘Ko e fē taimi naʻá ke ʻahiʻahiʻi fakamuimui ai ha māsima?’

    “‘Naʻá ku toki maʻu meʻatokoni efiafi pē he vakapuná.’

    “Naʻá ku pehē ange, ‘ʻOkú ke fakakaukau pē ʻokú ke ʻilo ʻa e ifo ʻo e māsimá’.

    “Naʻá ne fakapapauʻi mai, ‘ʻOku ou ʻilo ʻa e ifo ʻo e māsimá ʻo hangē pē ko ʻeku ʻilo ha faʻahinga meʻá.’

    “‘Kapau te u ʻoatu ha ipu māsima mo ha ipu suka pea tuku ke ke ʻahiʻahiʻi ia, te ke lava nai ʻo tala ʻa e faikehekehe ʻo e māsimá mei he suká?’

    “Naʻá ne tali mai, ‘ ʻOkú ke fakakauleka koe he taimí ni. Ko e meʻa mahino ia ʻoku lava ke u tala ʻa hona faikehekehé. ʻOku ou ʻilo ʻa e ifo ʻo e māsimá. Ko ha meʻa ia ʻoku ou maʻu fakaʻaho—ʻoku ou ʻilo ia ʻo tatau mo ʻeku ʻilo ha meʻa pē.’

    “Peá u pehē ange leva, ‘Ta pehē kuo teʻeki ai pē ke u ʻahiʻahiʻi e māsimá, fakamatalaʻi mai angé pe ʻoku ifo fēfē ʻa e māsimá.’

    “Hili haʻane fakakaukau ki ai, naʻá ne pehē mai leva, ‘ ʻOku ʻikai ke melie pea ʻikai ke mahi.’

    “‘Kuó ke talamai kiate au ʻa e meʻa ʻoku ʻikai faitatau mo iá kae ʻikai ko hono ifó.’

    “Hili haʻane ngaahi feinga, pea mahino pē naʻe ʻikai ke ne lava ʻo fakahoko ia. Naʻe ʻikai ke ne lava ʻo fakamatalaʻi mai, ha meʻa faingofua ʻo hangē ko hono ʻahiʻahiʻi ʻo e māsimá. Naʻá ku toe vahevahe ange ʻeku fakamoʻoní kiate ia ʻo pehē, ‘ ʻOku ou ʻilo ʻoku ʻi ai ha ʻOtua. Naʻá ke manukiʻi ʻeku fakamoʻoní peá ke pehē kapau ʻoku ou ʻilo, te u lava leva ke u tala totonu atu pe ʻoku anga fēfē ʻeku ʻilo iá. Naʻá ku pehē ange, ʻe hoku kaungāmeʻa, kuó u ʻosi ʻahiʻahiʻi e māsimá ʻi he ʻuhinga fakalaumālie. ʻOku ʻikai ke u lava ʻo fakamatalaʻi atu ʻa e ʻilo ʻoku ou maʻú hangē pē ko e ʻai ke ke talamai pe ʻoku ifo fēfē ʻa e māsimá. Ka ʻoku ou toe pehē atu kiate koe, ʻoku ʻi ai ha ʻOtua! ʻOkú Ne moʻui! Pea ʻoku ʻikai ʻuhinga hoʻo taʻeʻiló ke ke talamai ai ʻoku ʻikai ke u ʻilo, he ʻoku ou ʻilo ia!’

    “ ʻI heʻema mavaé, naʻá ku fanongo ki haʻane pehē, ‘ ʻOku ʻikai te u teitei fie maʻu hoʻo tui fakalotú! ʻOku ʻikai ke u fie maʻu ia.’

    “Talu mei he meʻa naʻe hoko ko iá, kuo ʻikai ke u toe ongoʻi mā pe fakamāʻia ko e ʻikai ke u lava ko ia ʻo fakamatalaʻi ʻa e meʻa fakalaumālie kotoa ʻoku ou ʻiló” (“Ko e Maama ʻa e ʻEikí,” Tūhulu, Sānuali 1983, 51–52).

ʻAlamā 30:17. Naʻe akoʻi ʻe Kolihola “ ʻIlonga ha Meʻa ʻoku Fai ʻe he Tangatá” ʻOku ʻIkai ko e Hia Ia

  • Neongo pe ko e hā e tui ʻa e kakai ʻe niʻihi ʻi he māmaní, ʻoku akoʻi ʻe he ongoongoleleí ʻoku ʻikai maʻu taʻetotongi ha meʻa. ʻOku ʻi ai ha ngaahi anga fakafonua ʻe niʻihi ʻoku nau fakaʻatā pe fakaʻaiʻai ʻa hono maʻu taʻetotongi ʻo ha meʻá ka ʻoku poupouʻi ai ha ngaahi tōʻonga ia ʻoku iku ki he taʻefaitotonu ʻi he fengāueʻaki ʻi he puleʻangá, pisinisí, mo fakatāutahá. ʻIkai ko ia pē, ʻoku akoʻi kitautolu ʻe he Tohi ʻa Molomoná, ʻoku ʻi ai e tonu mo e hala pea ʻokú ne ʻomai ʻa e kī ke tau fuatautau ki aí (vakai, Molonai 7:16–17 ).

  • ʻOku pehē ʻe he founga ʻa Koliholá ʻoku tuʻumālie ha taha ʻo “fakatatau ki hono potó, pea lavameʻa e tangatá ʻo fakatatau ki hono mālohí” ʻokú ne fakasiʻia ʻe ia ʻa e mahuʻinga ʻo e ʻOtuá ʻi heʻetau moʻuí. ʻI heʻene foungá ʻoku pehē “ ʻilonga ha meʻa ʻoku fai ʻe he tangatá ʻoku ʻikai ko e hia ia” ne fakatupu ʻe ia ʻa e siokitá mo e feinga ha tangata ke maʻu taʻengāueʻi ha meʻa.

  • Ne fakahaaʻi mai ʻe ʻEletā Niila A. Mekisuele (1926–2004) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá e mātuʻaki siokita e ngaahi akonaki ʻa Koliholá:

    “ ʻOku maʻu ʻe he niʻihi ʻo e kau siokitá ʻa e tui hala ʻoku ʻikai ha fono fakalangi, ko ia ai ʻoku ʻikai ha angahala (vakai, 2 Nīfai 2:13). ʻOku tuʻu ʻa e tangatá ʻi he moʻuí ni ʻo fakatatau ki he anga ʻo ʻene ngāue ʻaʻaná. Ko ia ʻoku tuʻumālie ʻa e tangata takitaha ʻo fakatatau ki hono ʻatamaí mo e iví, koeʻuhí ʻilonga ʻa ia ʻoku fai ʻe he tangata ʻoku ʻikai ko e hia ia (vakai, ʻAlamā 30:17).

    “Vakai, ʻoku ʻikai ko ha meʻa fakaʻohovale ʻa e haʻu ʻa e ngaahi fakakaukau taʻefeʻungá mo e ngaahi fehālaaki fakaeʻulungāanga mei he siokitá. Hangē ko ʻení, naʻe fakahalaʻi ʻa Keini ʻi heʻene feinga ke maʻu ʻa e mafaí ʻi heʻene pehē hili hono tāmateʻi ʻa ʻĒpelí, ‘ʻOku ou tauʻatāina’ (Mōsese 5:33; vakai foki, Mōsese 6:15).

    “Vakai, ko e taha ʻo e ngaahi nunuʻa kovi ʻo e mātuʻaki siokitá ko e mole ʻo e ngaahi meʻa maʻongoʻongá, hangē ko hono heuʻi ʻa e langó kae folo ʻa e kāmelí (vakai, Mātiu 23:24; vakai foki, Joseph Smith Translation, Matthew 23:21, footnote 24a). ʻI he ʻaho ní, ʻoku ʻi ai ha ngaahi sīpinga hangē ko ha niʻihi ʻoku nau fuʻu nofotaha ʻi ha ngaahi meʻa iiki kae kau ʻi hono fakahoko ʻo e fakatōtamá. Ko e siokitá ē naʻe ʻai ai e sepó ke hangē ha meʻakai ʻi ha kātoanga kaí pea ʻai e konga siliva ʻe 30 ke hangē ha fuʻu koloa mahuʻinga fēfeé” (ʻi he Conference Report, Apr. 1999, 29; pe Ensign, May 1999, 24).

ʻAlamā 30:20–23. Ko e Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Taki ʻo e Siasí

  • Naʻe lea tonu ange ʻa e taulaʻeiki lahi ko Kitioná kia Kolihola ʻo ne fehuʻi ange pe ko e hā naʻá ne lea fakafepaki ai ki he kau palōfitá mo e moʻoni ʻo Sīsū Kalaisí. Ne ʻikai tali ʻe Kolihola ʻa e fehuʻí ka naʻá ne fai ha ngaahi lea ʻo ne fakafepaki ʻaki ki he kakai tuí mo honau kau takí. Naʻá ne feinga ke hā ngalivale ha taha ʻe muimui ʻi honau kau takí. Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí hono fehangahangaí:

    “Naʻe fakakikihi ʻa Kolihola, ʻo hangē ko e fakakikihi loi ʻa e tangatá mo e fefiné talu mei he kamataʻanga ʻo e taimí, ko ʻete tali tokua ʻa e akonaki mei he kau tamaioʻeiki ʻa e ʻOtuá, ko ʻete tuku hifo ia ʻa e ngaahi totonu kuo foaki mai ʻe he ʻOtuá ki heʻetau tauʻatāiná. Ka ʻoku hala ʻa e fakakikihi ko iá, he ʻokú ne fakafofongaʻi hala mai ʻa e moʻoní. Ko e taimi ko ia ʻoku ʻikai te tau tali ai ʻa e faleʻi ʻoku fai mai mei he ʻOtuá, ʻoku ʻikai te tau fili ai ke tau ʻataʻatā mei he mālohi mei tuʻá. ʻOku tau fili ha mālohi kehe. ʻOku ʻikai ke tau tali ʻa e maluʻi ʻa ha Tamai ʻi Hēvani ʻofa haohaoa mo māfimafi, mo tokaimaʻananga ʻa e meʻa kotoa pē, ʻa ia ko ʻEne taumuʻá kotoa, ʻa e taumuʻa ko ia ʻa Hono ʻAlo ʻOfaʻangá, ke foaki kiate kitautolu ʻa e moʻui taʻengatá, mo foaki mai ʻa e meʻa kotoa pē ʻokú Ne maʻú, pea fakafoki fakataha atu ʻa kitautolu ʻi he ngaahi fāmilí ki hotau ʻapí, ki he ongo toʻukupu ʻo ʻEne ʻofá. ʻI he ʻikai ke tau tali ʻEne faleʻí, ʻoku tau fili ai ʻa e ivi ʻo ha mālohi kehe, ʻa ia ko hono taumuʻá ke ngaohi kitautolu ke tau mamahi pea ko hono tupuʻangá pē ko e tāufehiʻa. ʻOku tau maʻu ha tauʻatāina fakaeangamaʻa, ʻa ia ko ha meʻaʻofa mei he ʻOtuá. ʻOku ʻikai ko ha totonu ia ke fili ke tauʻatāina mei he mālohi ʻo ha taha, ka ko e totonu ko ia he ʻikai lava ʻo toʻo meiate kitautolu, ke tau fakavaivaiʻi ʻa kitautolu ki ha taha pē ʻo e ongo mālohi ko ia ʻoku tau filí.

    “Ko ha fakakaukau hala ʻeni ʻe taha, ko ʻetau tui ko e fili ko ia ke tali pe taʻetali ʻa e faleʻi ʻa e kau palōfitá, ʻoku hangē pē ia haʻatau fakakaukau ke tau tali ʻa e faleʻi leleí pea maʻu hono ngaahi leleí pe ko ʻetau nofo pē ʻi he meʻa ʻoku tau ʻi aí. Ka ʻoku hanga ʻe he tui ko ia ke ʻoua te tau tali e faleʻi ʻa e palōfitá, ʻo liliu ʻa e tuʻunga ʻoku tau ʻi aí. ʻOku toe fakatuʻutāmaki ange leva ia. ʻOku hanga ʻe he ʻikai ke tau tali e faleʻi ʻa e palōfitá ʻo fakasiʻisiʻiʻi hotau mālohi ke tau tali ʻa e ngaahi faleʻi fakalaumālie ʻi he kahaʻú. Ko e taimi lelei taha ke fili ai ke tokoni kia Noa ʻi hono foʻu ʻo e ʻaʻaké, ko e taimi ko ia naʻá ne ʻuluaki kole mai aí. Ko e taimi kotoa pē naʻe kole mai ai, mo e taimi kotoa pē naʻe ʻikai ke tali ai ʻene kolé, ʻokú ne fakasiʻisiʻiʻi maʻu pē ʻetau ongongofua ki he Laumālié. Ko ia ne hangē ne ngali vale lahi ange ʻene kole kotoa pē, ʻo aʻu ki he tō ʻa e ʻuhá. Pea tōmui leva ʻa e meʻa kotoa pē” (ʻi he Conference Report, Apr. 1997, 33; pe Tūhulu, Siulai 1997, 27–28).

    ʻĪmisi
    Ko ha fāmili ʻoku nau vakai ki ha ngaahi tā ʻo Siosefa Sāmita mo Palesiteni Hingikelī

    © 2000 Steve Bunderson

ʻAlamā 30:25. ʻOku Faʻa Ngāue ʻAki Fakakonga ʻe he Ngaahi Fili ʻo Kalaisí ha Ngaahi Moʻoni

  • ʻOku ui e founga angamaheni ʻoku ngāue ʻaki ʻe kinautolu ʻoku feinga ke fakaʻauha ha tui ko e fakafekiki ʻa ha “tangata ngaohi mei he mohukú (straw man) ”. ʻOku fakahoko ʻeni ʻaki hano ʻohake ha ʻīmisi taʻetotonu—ko ha tangata ngaohi mei he mohukú—ʻo e moʻoní pea toki ʻohofi leva e ʻīmisi taʻetotonú ke fakalotoʻi ha niʻihi ʻoku hala e ʻīmisi totonú. Ko ha fakatātā faingofua ʻeni ʻi ha tukuakiʻi ʻe ha tamasiʻi ʻene mātuá ʻoku ʻikai ke na loto ke ne vaʻinga kae ʻoua leva ke ʻosi ʻene ngāué. Ko ha ʻuhinga hala ʻeni, ka ʻoku faʻa ngāue ʻaki ke takihalaʻi ha niʻihi.

    ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku pehē ʻe ha faʻahinga ʻoku tui ʻa e Kaingalotu ʻo e Siasí ki ha meʻa ʻoku ʻikai ke tau tui ki ai. ʻOku nau pehē ʻoku hala ʻa e tui fakalotu halá pea fakahaaʻi ʻoku hala. ‘Oku ‘ikai haʻane kaunga ki heʻetau tuí ka ko ha feinga ke ngali ʻoku hala. Naʻe fai ʻeni ʻe Kolihola kia Kitiona: “ʻOku ui ʻa e fakakikihi ko ʻení ko e tangata ngaohi mei he mohukú. ʻA ia, ko haʻane fakafōtunga ʻaki ʻa Kitiona ha ʻulungāanga ʻoku ʻikai tui ki ai—ko e fakakaukaú ʻoku maʻu ʻe he fānaú e angahalá mei he maumaufono ʻa ʻĀtamá. Ne ʻilo ʻe Kolihola ʻe ʻikai ke lava ke ne fakafepakiʻi ʻa e moʻoní, peá ne mālohi, ko ia naʻá ne pehē ne tupu e ngaahi tokāteline kovi meia Kitiona, ko ha tangata te ne lava ʻo mālohi ai ʻi ha fakafetauʻi lea” (Joseph Fielding McConkie and Robert L. Millet, Sustaining and Defending the Faith [1985], 90).

ʻAlamā 30:29. Fakaʻehiʻehi mei he Ngaahi Keé mo e Fakakikihí

  • Naʻe akonaki ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá (1805–44) ʻoku totonu ke tau fakaʻehiʻehi mei he fakakikihí: “Tuku ke mātuʻaki tokanga ʻa e Kaumātuʻá ki hono fakahohaʻasi taʻeʻuhinga pe fakalotomamahiʻi e kakaí. Manatuʻi ko ho fatongiá ko e malanga ʻaki e Ongoongoleleí ʻi he loto fakatōkilalo mo e angamalū, pea fakatokanga ki he angahalá ke fakatomala pea haʻu kia Kalaisi. Fakaʻehiʻehi mei he fekeʻikeʻí mo e ngaahi fakakikihi taʻeʻaonga mo e tangata kuo fakakoviʻi ʻene fakakaukaú, ʻa ia ʻoku ʻikai loto ke ʻilo ʻa e moʻoní. Manatu ko e ‘ ʻaho ia ʻo e fakatokanga, kae ʻikai ko e ʻaho ʻo e fakamatala.’ Ka ʻikai tali hoʻo fakamoʻoní ʻi ha feituʻu, hola mei ai, manatu ke ʻoua ʻe sio ki mui, pe fai ha ngaahi lea kovi. Ka ke fai ho fatongiá, ʻe lelei ia kiate koe, ʻo hangē ne tali ʻe he tangata kotoa e Ongoongoleleí” (History of the Church, 1:468).

ʻAlamā 30:39. Ko e Mālohi ʻo e Fakamoʻoni Fakatāutahá

  • Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ha founga ʻe taha ke tau tali ʻaki ki ha fili ʻo Kalaisi:

    “Naʻe manukiʻi ʻe Kolihola ʻoku ‘vale … [pea] sesele e ngaahi tukufakaholo’ ʻo e tui ki ha Kalaisi ʻe haʻu.

    “Naʻe ongo fakaeonopooni e fakakikihi ʻa Koliholá, ka naʻe tali mai ʻaki ʻe ʻAlamā ha founga taʻengata ʻe ʻikai lava ke fakaʻikaiʻi—ko e mālohi ʻo e fakamoʻoni fakatāutahá. Naʻe ʻita ʻa ʻAlamā ʻia Kolihola mo hono kau muimuí ko ʻenau tuʻu fehangahangai mo e fiefiá peá ne fehuʻi, ‘Ko e hā ʻokú ke akoʻi ai e kakaí ni ʻoku ʻikai ha Kalaisí, ke uesia ʻenau fiefiá?’ [ʻAlamā 30:22] ‘ʻOku ou ʻilo ʻoku ʻi ai ha ʻOtua” (Christ and the New Covenant [1997], 121).

ʻAlamā 30:40. “Ko e Hā ha Fakamoʻoni ʻOkú Ke Maʻu ʻOku ʻIkai ai ha ʻOtua”

  • Naʻe fakamatala ʻa ʻEletā Sēlati N. Lani ki he taʻemalava ko ia ke fakamoʻoniʻi ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha ʻOtua:

    “ʻI hono fakafehuʻi ʻo Koliholá naʻá ne fakaʻikaiʻi fakakongokonga pē ʻa ʻene tui ʻoku ʻi ai ha ʻOtuá. Ne fehuʻi ange leva ʻe ʻAlamā, ‘Pea ko ʻeni ko e hā ha fakamoʻoni ʻokú ke maʻu ʻoku ʻikai ha ʻOtuá, pe ʻe ʻikai hāʻele mai ʻa Kalaisi? ʻOku ou pehē kiate koe ʻoku ʻikai te ke maʻu ha meʻa, tuku kehe pē hoʻo leá.’ (ʻAlamā 30:40.)

    “Ko ha ueʻi fakalaumālie ia kia ʻAlamā. ʻOku ʻikai ke maau e fakakaukau ʻa Koliholá. Kapau ʻe lava ke tau ʻilo moʻoni ʻa e ngaahi meʻa pē ko ia ʻoku ʻi ai hono fakamoʻoni paú, pea tā he ʻikai lava ke tau akoʻi ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha ʻOtua kae ʻoua kuo tau maʻu ha fakamoʻoni ki he tui ko iá. Pea naʻe ʻikai ha fakamoʻoni ʻa Kolihola ki ai.

    “ʻOku toki tali pē ʻe Kolihola ia e ngaahi fakamoʻoni ko ē ʻe maʻu mei hoto ngaahi ongó. ʻI he founga ko iá, ʻoku faingofua ange ke fakamoʻoniʻi ʻoku ʻi ai ha ʻOtua ʻi hano fakaʻikaiʻi ʻoku ʻikai ha ʻOtuá. Ke fakamoʻoniʻi ʻoku ʻi ai ha ʻOtuá, ʻoku fie maʻu pē ke sio, fanongo, pe feohi mo e ʻOtuá, pea ʻikai leva ke toe fakaʻikaiʻi ʻa e ʻi ai ʻa e ʻOtuá. Ka ko e meʻa ʻeni ke fakahoko ki hono fakamoʻoniʻi ʻoku ʻikai ha ʻOtuá: Koeʻuhí ʻoku ʻikai ke ʻi he māmaní e ʻOtuá, kuo pau leva ke tau fekumi ki he ʻOtuá ʻi he ʻunivēsí. ʻOku tau pehē ʻoku lava e ʻOtuá ke ʻi he feituʻu kotoa pē, ʻe ʻikai feʻunga ke tau pehē ke tau fekumi mei he poini A pea fakatotolo ai ki he poini V ʻi he ʻunivēsí. Fēfē kapau te tau mavahe mei he poini A, pea hāʻele leva e ʻOtuá ki ai pea ʻafio ai ʻi he toenga ʻo ʻetau fekumí?

    “ʻI hono fakalea ʻe tahá, ʻi hono pehē ʻe Kolihola ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha ʻOtuá, naʻe makatuʻunga ia ʻi he meʻa ko ia kuó ne fokotuʻú, naʻe pau ke ne ʻiloʻi fakaʻangataha ʻa e meʻa kotoa pē ʻo e ʻunivēsí. ʻOku fakatupu heni ha lea ʻoku ngali vale ka ʻoku moʻoni pē: Koeʻuhí ke lava ʻa Kolihola ʻo fakamoʻoniʻi ʻoku ʻikai ha ʻOtua, ʻoku pau ke hoko ia ko ha ʻotua ! Ko ia ai, ʻi heʻene pehē ko ia ʻoku ʻikai ha ʻOtuá, ʻokú ne fakahoko ia ʻi he ‘tui,’ ʻa e meʻa tofu pē ko ia ʻokú ne manukiʻi ai e kau taki ʻo e Siasí!” (“Countering Korihor’s Philosophy,” Ensign, July 1992, 21).

ʻAlamā 30:41. “ʻOku Ou Maʻu ʻa e Meʻa Kotoa Pē ko ha Fakamoʻoni ʻOku Moʻoni ʻa e Ngaahi Meʻá Ni”

  • Naʻe lea ʻa Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī (1910–2008) kau ki he mālohi ʻo e ngaahi fakatupu ʻa e ʻOtuá ke fakamālohia e fakamoʻoní ʻi heʻene pehē:

    “ʻOku lava nai ʻe ha tangata ʻokú ne luelue ʻi ha pō fetuʻuʻia, ʻoku ʻi ai nai ha taha kuó ne mamata ki he faʻahitaʻu teuteu ke māfaná te ne lava ʻo fakaʻikaiʻi ʻa e kau ʻa e toʻukupu fakalangí ʻi he fakatupú? ʻI heʻetau vakai ki he ngaahi fakaʻofoʻofa ʻo e māmaní, ʻikai te tau lea fakataha mo e tangata faʻu Sāmé: ‘ʻOku fakahā ʻe he ngaahi langí ʻa e nāunau ʻo e ʻOtuá; pea ʻoku fakahā ʻe he ʻataá ʻa e ngāue ʻa hono nimá. ʻOku lea ʻe he ʻaho ki he ʻaho, pea fakahā ʻe he pō ki he pō ʻa e ʻiló.’ (Saame 19:1–2.)

    “Ko e meʻa fakaʻofoʻofa kotoa pē ʻi he māmaní ʻoku hā ai ʻa e toʻukupu ʻo e ʻEiki Fakatupú” (ʻi he Conference Report, Apr. 1978, 90; pe Tūhulu, ʻOkatopa 1978, 107).

ʻAlamā 30:48. Kau Fekumi ki ha Fakaʻilongá

  • Naʻe akonaki ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, “ʻI he taimi ko ia te ke vakai ai ki ha tangata ʻoku fekumi ki ha fakaʻilongá, te ke lava ke pehē ko ha tangata tono ia” (History of the Church, 3:385).

    Naʻe toki pehē ʻe he Palōfitá: “ʻI heʻeku malanga ko ia ʻi Filatelifiá, naʻe ui mai ha Tangata lotu faka-Kalisitiane ki ha fakaʻilonga. Naʻá ku talaange ke nonga pē. Hili ʻa e malangá, naʻá ne toe kole mai ki ha fakaʻilonga. Naʻá ku talaange ki he haʻofangá ko e tangata tono ia; ko ha toʻu tangata faiangahala mo tono ʻoku nau fekumi ki ha fakaʻilongá; pea kuo folofola mai ʻa e ʻEikí kiate au ʻi ha fakahā, ka ʻi ai ha tangata te ne fie maʻu ha fakaʻilonga ko ha taha tono ia. Naʻe pehē mai ʻe ha tokotaha ‘ʻOku moʻoni ia, he kuó u ʻilo tonu ia ʻi heʻene fakahokó,’ pea naʻe toki vete hia ʻa e tangatá hili ʻene papitaisó” (History of the Church, 5:268).

  • Naʻe fakamatalaʻi lahi ange ʻe Palesiteni Siosefa F. Sāmita (1838–1918) ʻa e ngaahi fakatuʻutāmaki ʻo e fakafalala ʻetau tuí ki he ngaahi maná: “Fakahā mai kiate au ʻa e Kāingalotu ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻa ia kuo pau ke nau mamata ʻi he ngaahi maná, fakaʻilongá mo e ngaahi vīsoné koeʻuhí ke nau tuʻu maʻu ʻi he Siasí, pea te u fakahā atu kiate koe ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ʻoku ʻikai ke nau ʻi ha tuʻunga lelei ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá, pea ʻoku nau ʻaʻeva ʻi he ngaahi hala ʻoku hekeheke” (Gospel Doctrine, 5th ed. [1939], 7).

ʻAlamā 30:52. Loí mo e Kākā

  • Ke mahino lelei ange e fakatuʻutāmaki ʻo e loí, naʻe fakamatala ʻe Lōpeti J. Mātiu, ko ha taha ʻo e kau ngāue he tafaʻaki lēsoni fakalotu ʻi BYU, “ʻoku ʻikai fakafuofuaʻi pē ʻa e lahi ʻo e loí ʻi he mamahi pe kovi ʻoku fakahoko ki he tokotaha ʻoku kākāʻí. ʻOku ʻi ai foki hono nunuʻa kovi kiate ia ʻokú ne loí. ʻOku mole meiate ia ʻene fakaʻapaʻapaʻi iá, pea ʻoku ʻikai ke ne toe lava ʻo fakafaikehekeheʻi e moʻoní mei he meʻa ʻoku halá. ʻI he taimi ʻoku toutou fai ai ha loí, ʻo aʻu kiate ia ʻokú ne fakamafola iá, te ne kamata leva ke tui ki ai. Ko e meʻa tatau mo ia naʻe hoko kia Kolihola ko e fili ʻo Kalaisí ʻi he Tohi ʻa Molomoná (vakai, ʻAlamā 30:52–53)” (“Thou Shalt Not Bear False Witness,” Ensign, Oct. 1994, 56).

  • Naʻe lea ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki he fakamamahi ʻe hoko kiate kinautolu fakafoʻituitui hangē ko Koliholá: “ʻOku ʻikai ha meʻa ʻe toe fakamamahi lahi ange ki he fānau ʻa e tangatá ka ko hono tākiekna kinautolu ʻe ha laumālie hala ʻo nau fakakaukau ko e Laumālie ia ʻo e ʻOtuá” (History of the Church, 4:573).

ʻAlamā 30:53. Ko e Kākā ʻa e Tēvoló mo e ʻAtamai Fakakakanó

  • Ko e ʻatamai fakakakanó ko ʻete tāfataha ki he ngaahi holi fakakakanó pe meʻa fakamāmaní ʻo lahi ange ʻi he ngaahi meʻa ʻo e Laumālié. ʻOku faingataʻa ke aʻusia ʻe kinautolu ʻoku ʻatamai fakakakanó e ngaahi meʻa ʻo e Laumālié. Naʻe pehē ʻe ʻEletā Niila A. Mekisuele ‘oku nau “‘ongonoa,’ he kuo fakaongonoa kinautolu ʻaki hono fakafiemālieʻi ʻo e ʻatamai fakakakanó” (ʻi he Conference Report, Apr. 1999, 29; pe Liahona, Siulai 1999, 28).

ʻAlamā 31:3, 8–29. Ko e Tui Fakalotu Hala ʻa e Kau Sōlamí

  • Neongo ne tāmateʻi ʻe he kau Sōlamí ʻa Kolihola, ka naʻa nau maʻu ʻa e faʻahinga tui tatau. Fakatokangaʻi ange e ngaahi kupuʻi lea ko ʻeni mei he ʻAlamā 31 ʻoku nau fakamatalaʻi e tui ʻa e kau Sōlamí:

    ʻĪmisi
    Ko ha tangata ʻoku lotu ki he tamapua

    Jerry Thompson, © IRI

    “Ka kuo nau tō ki he ngaahi hala lahi” (veesi 9).

    Naʻa nau siʻaki e ngaahi tukufakaholo ne nau ongoʻi ne “tukufakaholo mai … ʻi he loto fakatamasiʻi ʻa ʻenau ngaahi tamaí” (veesi 16).

    Naʻe ʻikai ke nau fie maʻu ke “muimui ki he ngaahi talatukufakaholo fakasesele ʻa [honau] kāingá, ʻa ia ʻoku fakamafasiaʻi ʻa kinautolu ki ha tui kia Kalaisi” (veesi 17).

    Naʻe ʻikai ke nau tali “ke nau tui ki ha ngaahi meʻa ʻe hoko, ʻa ia ʻoku ʻikai ke nau ʻilo ha meʻa ki ai” (veesi 22).

  • Naʻe lea ʻa ʻEletā Sefilī R. Hōlani fekauʻaki mo hono tākiekina e kau Sōlamí ʻe he ngaahi akonaki hala ʻa Koliholá:

    “Naʻe mātuʻaki uesia ʻe he founga akonaki ʻa [Koliholá] ʻa e niʻihi ʻo kinautolu ne ʻikai faivelengá, hangē ko e kāinga Sōlamí, naʻe ʻosi tuku kiate kinautolu ke ‘fakakoviʻi ʻa e ngaahi hāʻeleʻanga ʻo e ʻEikí.’

    “ ʻOku hoko ʻa Sōlami mo hono kau muimuí ko e taha ʻo e kakai manatua taha ne hē mei he moʻoní ʻoku hā ʻi he Tohi ʻa Molomoná, ko hono ʻuhingá he naʻa nau tala ʻoku nau fuʻu mātuʻaki maʻoniʻoni ʻaupito. … Ne nau tuʻu tuʻo taha he uike ʻi ʻolunga he taua faiʻanga lotú ʻa ia naʻe ui ko Lameiumitomí pea ngāue ʻaki ʻa e ‘lotu tatau,’ maʻu pē ʻo fakamālō ki he ʻOtuá ko ʻenau lelei ange ʻi he niʻihi kehé, ko ha kakai ‘fili mo māʻoniʻoni’ kuo ‘fili’ ʻe he ʻOtuá ke fakamoʻuí pea ʻi he taimi tatau kuo ‘fili’ e niʻihi kehé ke kapusi hifo ki heli. ʻI he feinga ke fakapapauʻi ʻa e ngaahi meʻá ni, naʻa nau mamae foki ki he faʻahinga tui kehé hangē ko e ‘ngaahi talatukufakaholo fakasesele’ (ʻoku fakamoʻoniʻi heni e tukufakaholo ne fakahoko ʻe Koliholá) ko ha tui ki he Fakamoʻuí, ʻo pehē kuo ‘fakahā’ kiate kinautolu ʻoku ʻikai totonu ke ʻi ai ha Kalaisi. …

    “Naʻe fakamoleki ʻe ʻAlamā ha kiʻi taimi ke fakafepakiʻi ʻaki e lotu taʻemāʻoniʻoni ko ʻení pea tuʻunga tatau pē mo e faʻahinga ʻilo taʻemāʻoniʻoni ko iá, ʻo ne lotu ki ha tokoni fakalangi ke ne fakafepakiʻi ʻaki e faʻahinga angahala siokita ko ʻeni ʻoku mamahi ai hono lotó” (Christ and the New Covenant, 121–22).

ʻAlamā 31:5. Ko e Mālohi ʻo e Folofolá

  • Ko e ivi pe mālohi ʻo e folofola ʻa e ʻOtuá ʻoku fakamatalaʻi fakakonga pē ʻe he foʻi moʻoni ʻoku ō fakataha ia mo e fakamoʻoni ʻa e Laumālié. Naʻe folofola ʻa e ʻEikí ʻo pehē, ʻi he taimi ʻoku fakahoko ai ʻEne folofolá ʻaki Hono Laumālié ko Hono leʻó ia (vakai, T&F 18:34–36). Naʻe tokanga ʻa ʻAlamā ke toe malangaʻi e folofolá ki he kau Sōlami naʻe hē mei he moʻoní neongo ne nau ʻosi fanongo pea fakaʻikaiʻi ia (vakai, ʻAlamā 31:8–9).

    Naʻe fakamatala ʻa Palesiteni Poiti K. Peeka ki he ʻuhinga ʻe taha kuo pau ke tau ako ai ʻa e ngaahi tokāteline ʻo e puleʻangá:

    “Ko e tokāteline moʻoní, ʻoku mahino, ʻokú ne liliu e ʻulungāangá mo e tōʻongá.

    “ʻE vave ange ʻene fakalakalaka ʻa e ʻulungāangá ʻi hono ako ʻo e ngaahi tokāteline ʻo e ongoongoleleí ʻi haʻane fakalakalaka ʻi hano ako ʻo e ʻulungāangá. … Ko e ʻuhinga ia ʻoku tau poupouʻi fefeka ai ʻa hono ako ʻo e ngaahi tokāteline ʻo e ongoongoleleí” (ʻi he Conference Report, Oct. 1986, 20; pe Ensign, Nov. 1986, 17).

  • Naʻe lea ʻa Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo (1895–1985) fekauʻaki mo e tokoni e mālohi ʻo e folofolá ke tau ofi ange ai ki he ʻOtuá: “ ʻOku ou fakatokangaʻi ko e taimi ʻoku ʻikai fakamātoatoʻi ai ʻeku fetuʻutaki mo e ʻOtuá pea hangē ʻoku ʻikai fanongo pe ongo mai ha leʻo mei he langí, ʻoku ou fuʻu mamaʻo ʻaupito. Ka ʻo kapau te u ako fakamātoato ʻa e folofolá, ʻokú ma vāofi ange ai, pea toe foki mai mo hoku tuʻunga fakalaumālié. ʻOku ou lava ke ʻofa lahi ange kiate kinautolu ʻoku totonu ke u ʻofa ki aí ʻaki hoku lotó kotoa mo e ʻatamai mo e mālohi, pea ʻofa kiate kinautolu ʻo lahi ange. ʻOku faingofua ange ke u muimui ki heʻenau faleʻí” (“What I Hope You Will Teach My Grandchildren and All Others of the Youth of Zion” [address to Church Educational System religious educators, July 11, 1966], 4).

  • Naʻe fakamatala ʻa Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni ki he hoko ʻa e folofolá ko ha founga mālohi ki hono tāpuekina kitautolu pea tali e ngaahi fehuʻi faingataʻa ʻo e moʻuí: “ʻOku tau faʻa fakamoleki ha ivi lahi ʻi heʻetau feinga ke toe fakalahi ange ʻa e ngaahi ʻekitivitī ʻoku fai ʻi hotau ngaahi siteikí. ʻOku tau ngāue faivelenga ʻi he feinga ke hikiʻi hake ʻa e peseti ʻo e maʻulotú he ngaahi houalotu sākalamēnití. ʻOku tau ngāue ke toe māʻolunga ange ʻa e peseti ʻo ʻetau kau talavou ʻoku ʻalu ʻo ngāue fakafaifekaú. ʻOku tau feinga ke toe tokolahi ange ʻa kinautolu ʻoku mali temipalé. ʻOku fai hono fakamālōʻiaʻi ʻo e ngaahi ngāue kotoa ko ʻení pea ʻoku mahuʻinga ia ki he tupulaki ʻa e puleʻangá. Ka ko e taimi ʻoku femoʻuekina ai ʻa e kāingalotú fakafoʻituitui mo e ngaahi fāmilí ʻi hono ako maʻu pē ʻo e folofolá, ʻoku toki hoko fakanatula mai pē ʻa e ngaahi meʻa kotoa ia ko ʻení. ʻE tupulaki mo e ngaahi fakamoʻoní. ʻE toe fakamālohia ange ʻa hono tauhi ʻetau ngaahi tukupaá. ʻE nofo malu ʻa e ngaahi fāmilí. Pea ʻe hoko mai ha ngaahi fakahā fakatāutahá” (“The Power of the Word,” Ensign, May 1986, 81).

ʻAlamā 31:9–11. Fakaʻehiʻehi mei he Tupuʻanga ʻo e Hē mei he Moʻoní

  • Ne fononga atu ʻa ʻAlamā mo hono hoa ngāue fakafaifekaú ʻo fetaulaki mo ha kakai ko ha kau tafoki mei he kau Nifaí naʻe ui ko e kau Sōlamí. Naʻe ʻikai ngata pē hono lēkooti ʻe Molomona ne ʻosi malangaʻi ki he kau Sōlamí e folofolá, ka naʻá ne toe lau foki ki he tupuʻanga ʻo ʻenau hē mei he moʻoní: ne ʻikai ke nau tauhi ki he ngaahi fekaú, naʻe ʻikai ke nau toe lotu fakaʻaho ki he ʻEikí, naʻa nau fakakeheʻi ʻa e ngaahi hāʻeleʻanga ʻo e ʻEikí, pea naʻe taʻeʻaonga mo taʻeʻuhinga e ngaahi lotu naʻa nau fai ki he ʻEikí. Naʻa nau fakaliʻeliʻaki e ngaahi meʻa tefitó, hangē ko e anga ʻaki hono fakahoko ha lotu mo ha ako folofola ʻoku ʻuhingá.

    Naʻe fakamamafaʻi ʻe ʻEletā Tānolo L. Sitaheili ʻo e Kau Fitungofulú e mahuʻinga ʻo hono fakahoko fakaʻaho maʻu pē e ngaahi meʻa tefito ʻo e ongoongoleleí:

    “ ʻOku ʻaonga ki heʻetau moʻuí ʻa hono fai fakaʻaho ʻo e lotu fakamātoato ʻo kole ha fakamolemolé, mo ha tokoni makehe mo ha fakahinohino, pea tanumaki foki ai mo ʻetau ngaahi fakamoʻoní. ʻI he taimi ʻoku fakatoʻotoʻo, toumoliliu, kehe pē ke fai, pe loto ngalongalo ʻi heʻetau lotú, ʻoku mole leva e ongoʻi vāofi mo e Laumālié, ʻa ia ʻoku fuʻu mahuʻinga ki hono toutou maʻu ha fakahinohino ʻoku fie maʻu ke tau lavaʻi lelei ai e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻui fakaʻahó. ʻOku toe tānaki mai ʻe he lotu fakafāmili pongipongi mo e efiafí, ha ngaahi tāpuaki mo ha mālohi ki heʻetau lotu mo e fakamoʻoni fakafoʻituituí.

    “ ʻOku maʻu e tuí, ʻamanaki leleí mo e tali ki heʻetau ngaahi palopalema fakaʻahó, ʻi hono ako fakamātoato fakatāutaha ʻo e folofolá. Ko hono toutou lau, fakalaulauloto, mo fakahoko e ngaahi lēsoni mei he folofolá, fakataha pea mo e lotú, ʻe hoko ia ko ha konga taʻeueʻia ki hono maʻu mo pukepuke ʻo ha fakamoʻoni mālohi mo moʻuí” (in Conference Report, Oct. 2004, 40; pe Liahona, Nōvema 2004, 39).

ʻAlamā 31:6–38. Kau Sōlami Naʻe Hē mei he Moʻoní

  • ʻOku hā ʻi he ʻAlamā 30:59 naʻe mavahe ʻa e kau Sōlamí mei he kau Nīfaí ʻi he tataki ʻa e tangata ko Sōlami. Ko e fakanounou ʻeni ʻo e ʻilo ʻoku tau maʻu fekauʻaki mo ʻenau ngaahi tui mo e ngāue ʻi heʻenau hē mei he moʻoní:

    Naʻe ʻikai ke nau tauhi e fono ʻa Mōsesé (vakai, ʻAlamā 31:9).

    Naʻa nau siʻaki ʻa e lotu fakaʻahó (vakai, veesi 10).

    Naʻa nau fakakeheʻi ʻa e ngaahi hāʻeleʻanga ʻo e ʻEikí (vakai, veesi 11).

    Naʻa nau langa e falelotu lahí ʻo fakataumuʻa ki he lotu ʻaho ʻe taha he uike (vakai, veesi 12).

    ʻOku ʻi ai ha niʻihi he ʻahó ni ʻoku nau tō ki ha ngaahi ngāue hala tatau. Ka ʻikai ke tau tokanga ke fakafepakiʻi ia, te tau lava pē ke fihia he ngaahi tauhele tatau ʻo e lotu founga tuʻumaʻú, lotu tuʻo taha he uike lolotonga e houa ʻe tolú kae ʻikai toe fakakaukau ki he ʻOtuá lolotonga e uiké, lotu ʻi ha feituʻu tuʻumaʻu, pe hoko ko ha tokotaha fakakakano mo hīkisia.

ʻAlamā 31:26–35. Ko e Lotu ʻa ʻAlamā Maʻá e Kau Sōlamí

  • Naʻe fakatokangaʻi ʻe ʻAlamā ʻoku mahuʻinga ki he ʻOtuá ʻa e laumālie ʻo e kau Sōlami naʻe hē mei he moʻoní. Ko ia ai, naʻe lotu ʻa ʻAlamā ki ha mālohi mo ha poto ke fakafoki mai kinautolu ki he ʻEikí. ʻOku fakahaaʻi mai ʻe he lotu ʻa ʻAlamaá e tōʻonga ʻoku totonu ke fakatupulaki ʻe he kotoa ʻo e kāingalotú mo e kau faifekaú. ʻOku mahuʻinga e taha kotoa, pea ʻi he mālohi ʻo e ʻOtuá ʻe lava ke fakafoki mai kinautolu kiate Ia.

    ʻI he hoko ʻa ʻEletā Kālosi E. ʻEisī (1926–99) ko e mēmipa ʻo e Kau Fitungofulú, naʻá ne akoʻi ʻoku mahuʻinga ʻa e taha kotoa ki he ʻOtuá pea ʻoku totonu ke pehē kiate kitautolu:

    “ ʻOku mahuʻinga ʻa e laumālie ʻo hotau kāinga ʻoku hā ngali vaivaí mo ʻikai ongoongo leleí. ʻOku fie maʻu kinautolu ʻe he Siasí. ʻOku totonu ke tau fai hotau tūkuingatá ke ʻiloʻi kinautolu pea tokoniʻi ke nau maʻu ʻa e kakato ʻo e ngaahi tāpuaki mo e fiefia ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOku totonu ke hangē ʻetau lotú ko ʻAlamaá: ‘ʻOfa muʻa ʻe ʻEiki, ʻo tuku mai kiate kimautolu ʻa e mālohi mo e poto ke mau lava ʻo toe fakatafoki ʻa e faʻahingá ni, ko homau kāingá, kiate koe.’ (Vakai, ʻAlamā 31:35.)

    “ ʻOku totonu ke tau manatuʻi ʻoku fengāueʻaki ʻa hotau fakamoʻuí mo e fakamoʻui ʻo e niʻihi kehé. ʻOku totonu ke tau tokanga ange kiate kinautolu ʻoku hangē ʻoku nau taʻetokanga ki heʻenau tuí” (“Nurturing the Less Active,” Ensign, Oct. 1986, 15).

ʻAlamā 31:31–33. Maʻu e Fiemālié ʻi he Faingataʻá

  • Naʻe lea ʻa Palesiteni Lolenisou Sinou (1814–1901) ʻo kau ki he ngaahi tāpuaki ʻoku maʻu ʻi he ʻahiʻahí:

    “ ʻOku ou pehē ʻoku ou talanoa heni ki ha faʻahinga ne nau hohaʻa pea faingataʻaʻia mo loto mamahi pea fakatangaʻi, pea nau fakakaukau ʻi ha taimi ʻe niʻihi naʻe ʻikai ke nau ʻamanaki ke kātakiʻi ha ngaahi meʻa lahi. Ka ko e ngaahi meʻa kotoa kuó ke fouá, ngaahi meʻa kotoa kuo hoko kiate koe ʻo ke fakakaukau ʻoku kovi ʻi he taimi ko iá, te ke maʻu ʻo liunga fā, pea ʻe hanga ʻe he mamahi ko iá ʻo ʻai koe ke ke lelei mo mālohi ange pea ongoʻi ʻoku faitāpuekina koe. ʻI hoʻo sio ko ia ki he ngaahi meʻa ne ke aʻusiá te ke ʻilo ai kuó ke fakalakalaka lahi pea kuó ke kaka ʻi ha ngaahi sitepu ki he hakeakiʻí mo e lāngilangí. …

    “Fakakaukau ki ai fakafoʻituitui pe fakatokolahi, kuo tau foua ha mamahi pea te tau toe mamahi pē; pea ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí kuo fakaʻatā ia ʻe he ʻEikí ke tau aʻusia ki hono fakamāʻoniʻoniʻi kitautolú” (The Teachings of Lorenzo Snow, comp. Clyde J. Williams [1984], 117–18).

Ngaahi Meʻa ke Fakakaukauʻí

  • Ko e hā ne ngali manakoa ai ʻe ha niʻihi fakafoʻituitui e ngaahi akonaki ʻa Koliholá? Ko e hā ha sīpinga ʻo e ngaahi akonaki ko iá he ʻahó ni?

  • Naʻe hangē ʻoku vēkeveke ʻa ʻAlamā ʻaki ʻene ʻofa ki he ʻOtuá pea pehē ki he kau Sōlamí ke fakafoki mai ʻa e kau Sōlamí. Te tau fakatupulaki fēfē ha faʻahinga ʻofa tatau peheni?

  • ʻOku anga fēfē e kehekehe ʻa e lotu ʻa ʻAlamaá mei he lotu ʻa e kau Sōlamí? ʻOku founga fēfē ʻa e mei tatau ʻetau lotú mo e lotu ʻa e kau Sōlamí? (vakai, ʻAlamā 31:15–18). ʻOku anga fēfē ha tatau ʻetau ngaahi lotú mo e lotu ʻa ʻAlamaá? (vakai, ʻAlamā 42:30).

Ngāue ke Faí

  • Ko e hā ha niʻihi ʻo e ngaahi akonaki hala ʻa Koliholá? Fakamatalaʻi ki hao kaungāmeʻa e ʻuhinga ʻe foʻi ai ha faʻahinga fakakikihi peheni (vakai, ʻAlamā 30:13–18).

  • ʻI he taimi ne kole ai ʻe Kolihola ki ha fakaʻilonga ʻoku ʻi ai ha ʻOtuá, ko e hā e fakaʻilonga ne ʻoange ʻe ʻAlamā ko ha fakamoʻoni ʻoku moʻui ʻa e ʻOtuá? (vakai, ʻAlamā 30:44). ʻOku fakamālohia fēfē ʻe he ngaahi fakamoʻoni ko ʻení hoʻo tuí? Tohi ha palakalafi ʻokú ne fakamatalaʻi faingofua mai e hoko ʻa e faʻunga mo e fokotuʻutuʻu ʻo e māmaní ko ha fakamoʻoni ia ʻoku ʻi ai ha ʻOtua.